Articles

–शोभा सुनुवार ।
नेपाल सरकार कृषि विकास मन्त्रालय खाद्य प्रविधि तथा गुण नियन्त्रण विभागले “परम्परागत, पोषिला र स्थानीय खाद्य पदार्थको प्रवद्र्धन गरौं, असल पोषणका लागि खाने बानीमा सुधार गरौं ।” भन्ने मुल नारासहित आयोजित दुई दिने खाद्य मेला २०७३ सम्पन्न भएको छ । परम्परागत पोषिलो खाना प्रदर्सनी मेलामा भाग लिन एक रातको निर्णयले भए पनि सफल नै बनायो । न त पूर्व तयारी न कसैसँग सल्लाह गर्न पाइयो । उकुसु दाजु नहुने हो भने शायद यो काममा हामी सफल नहुने थिएनौं । जे होस् हौसला र तरिका थाहा पाइयो । आँट्यो भने जुनसुकै अप्ठ्यारो काम पनि हुनेरहेछ । बिहानै सामान किनेर प्रदर्शनमा सबै तयारी गर्नु पनि कम्ती चुनौती थिएन । तै पनि हिम्मत हारिएन । बिहानै ४ बजे उठेर प्रदर्शनीको लागि मेरै घरमा बनाएँ । प्रदर्शनीमा चाहिने खानाको कच्चा सामाग्री मेरै घरमा उपलब्ध हुनाले मैले घरमै कोइँच खाना बनाउन सुरु गरेँ । रिस पनि उठ्यो । सचिवलाई फोन ग¥यो स्वीच अफ । अध्यक्षलाई फोन ग¥यो उठ्दैन । मलाई परिक्षा लिए जस्तो लाग्यो । जसरी पनि प्रदर्शनीमा सहभागी हुन्छ भन्ने आँट गरेँ एक्लै । बल्ल ६ बजे उकुसु दाइले फोन गर्नुभयो । रिसाइ दिएँ । उहाँ केही समयमा मेरो घर आइपुग्नु भयो । अध्यक्ष ज्यूलाई पनि रिसाइ दिएँ । उहाँ र विवेक प्रदर्शनी स्थल भृकुटीमण्डप पुगेर त्यहाँको अवस्था जानकारी गराउन अह्राई पठाएँ । बल्ल उकुसु दाई आइपुग्नु भयो । मैले तयार पारेको कोइँच खानाको परिकारहरु मोबाईलमा कैद गर्नुभयो । सामाजिक सञ्जालमा राख्नुभयो । खाना सर्भिसीङ डेकोरेट मिलाउनु भयो । त्यसपछि पदम भाईलाई ट्याक्सी लिएर आउन फोन गरी कोइँच खाना बनाउने भाँडाकुडा, पानी, आलु, पिठो, दुध, टपरी बटुल्दै कपन, चाबेल, बानेश्वर, मैतिदेवी हुँदै प्रदर्शनी स्थल पुगियो । त्यहाँ सबैको स्टल पुरै डेकोरेट थियो । हाम्रोमा प्रदर्शनी टेबलको टेबल पोस पनि थिएन । न त व्यानार नै थियो । त्यहाँ पुगेर ग्याँस जोड्यौं । कसैले टेबल पोस किन्न गयौं र उकुसु दाई भने व्यानार बनाउन लाग्नुभयो । काम गर्दा गर्दै १२ बज्यो । बल्ल १ बजेबाट सहजरुपमा खाना प्रदर्शनी गर्न सफल भयौं ।
पहिलो दिनमै हाम्रो खानाले धेरै नै प्रसंशा पायो । धेरैले नयाँ परिकार देखियो । फरक स्वाद पाइएको बताए । तर खानासँगै राई र सुनुवारको फरक बुझाउँदा बुझाउँदा हैरान भइयो । किन कि सुनुवारलाई पनि राई भनेर सम्बोधन गरिरहन्थे । सबैले यसो भनेको सुनेर त इङ्गिहोपो र केर कोइँच दुई भाइले त हातैले किरात कोइँच सुनुवार भनेर भित्तामै टाँसी दिए । गोपाल सुनुवार दाईले पटक पटक सुनुवारको डिफिनेसन दिँदा थाकेर उ माथि हेर्नोस् भनेर व्यानारमा देखाउन थाल्नुभयो ।
धेरैले कोइँच खानाको नाम सुनेर नै छक्क परे । कसैले ल यो त अनुसन्धान नै गर्नु पर्ने रहेछ भने । कसैले ल अहिलेसम्म नसुनेको खानाको नाम रहेछ । तैंँले सुनेको छस् भन्दै एकार्कामा सोधासोध गर्थे । Read More

-Koinch bu Kaatich

कोइँच पर्ूखाहरु सिकार खेल्दै जङ्गल छिर्ने व|mममा जङ्गलभित्र सिकार खोजेर हिँड्दा हिँड्दा थाकेर एउटा रूखमुनी बिसाउन पुगेछन् । संयोगबस त्यो रूख भित्रभित्रै धमिरा लागेर खोक्रिएको खयरको खोव|mो रूख -रोक-ले रावा) थियो । ती कोइँच पर्ुखाहरूले सुस्ताउने व|mममा त्यो जङ्गलमा जति-जति हावा लग्थ्यो त्यो रोक-लेबाट एक किसिमको अनांैठौ ध्वनि निस्कने गर्थ्याे । ती पर्ूखाहरूको ध्यान त्यो रोक-लेबाट निस्केको ध्वनीले आकार्षा गर्दै लगेछ । यत्तिकैमा एउटा भमरा आएर त्यो रूखको धोन्द्रोभित्र छिरेछ । भमरा छिरेपछि भमराको पखेटाबाट निस्केकोे आवजले त झनै उनीहरूलाई मन्त्रमुग्ध बनाएछ । यत्तिकैमा तिनीहरुलाई आफूले बोकेको लौरोले धोन्द्रोरूखको बहिरी सतहमा हिर्काउने बुद्धि सुझे छ । जति-जति लÝीले रूखलाई ठटाउयो उत्ति उत्ति अनौठो ध्वनीको गुञ्जन हुन्थ्यो । लगातार त्यो रोक-ले -धोन्द्रो रूख)लाई ठटाउँदा रूखबाट निस्केको ध्वनीले वारीपारीका चराचुरूङ्गी झुम्मिनका साथै दौडँदै गरेका जनावरहरू पनि टक्क अडिएर उक्त आवाज सुन्न थालेछन् । यो देखेर उनीहरुले सिकार गर्न सजिलो हुने ठानेछन् र सधैँ सिकार गर्दा त्यो रोक-लेलाई ठटाएर सिकार जम्मा गर्दै रोजि-रोजि सिकार गर्ने नयाँ तरिका अप्नाए छन् ।

सिकार गर्न सधैँ त्यहीँ ठाउँ आउनुपर्ने झन्झट मेट्न एकदिन उनीहरुले रूखलाई नै ढालेर साथै लाने विचार गरेछन् । र, धोद्रा रूखलाई अनेक तौरतरिका अप्नाएर जता-जता सिकार खेल्न जानुछ त्यतै-त्यतै रोक्लेको गिँड बोकेर लाने गरेछन् । सिकार गर्ने व|mममा सिकारीहरूको झुण्ड धेरै बढ्दै गए पश्चात् सिकार खेल्न बाँडिनु पर्ने आवश्यक भएछ । बाँडिने व|mममा उक्त रोक्लेलाई टुव|mाउन परेछ । यसरी टुव|mउँदा एउटा सिङ्गै लामोे रोक्ले छोटा गिँडमा विभाजित हुँदा पहिलेको जस्तै ध्वनी निस्कन छाडेछ । यो देखेर सबै सोँच मग्न परेछन् र रायसल्लाह गरेछन् – आफूले मारेको मृगको छालाले उक्त खोव|mो भागलाई मोरेर बजाउँ । यसरी छालाले मोहरेर बजाउँदा झनै मीठो ध्वनी निस्कने ढोलको निर्माण भएछ । यस पश्चात् सबैले ढोल बजाएर सिकार गर्ने र सिकार मारेपछि प्रकृतिलाई चढाएर नाच्ने परम्परा बसेछ । अहिले विभिन्न काठबाट बनेको आधारमा र ढोलले बोकेको जिम्मवारी अनुसार श्रीखण्ड तथा शिरिश काठबाट बनेको सिरीढोल, मलेगिरीबाट बनेको गिरी ढोल, खयरबाट बनेको खयर ढोल नामाकरण भएको र उक्त ढोल बजाएर प्रकृति तथा पितृ पूजा गर्ने प्रचलन बसेको रही आएको छ ।

-Translate from A collection of essay Baashodaissho thama lo:

-भावना परिष्कृत सुनुवार

विगत वर्षहरू जसरी यस वर्ष पनि संसारभरिका महिलाहरुले “१०६ औं” अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मार्च आठलाई विभिन्न नारी जागरण कार्यक्रमहरु सहित धुमधामले मनाउदै छन् ! उसो त पुरै हप्ता नारी दिवस सप्ताहको रुपमा महिला अधिकार सम्बन्धि चर्चा परिचर्चा गरिदै मानिने महिला दिवस अर्थात (इन्टरनेसनल वूमेन्स डे) बिश्व महिला दिवस हो !

प्रत्येक नारी दिवसमा एउटा एउटा मुख्य बिषय (थिम) मा आधारित नाराहरु बनाइन्छ l प्रत्येक देशले आ-आफ्नै समसामयिक बिषयहरुलाई समाबेस गरी नाराहरु बनाउने गर्दछन । गत बर्ष (“१०५ औ” सन् २०१५) को नेपालको लागि राष्ट्रिय नारी दिवस नारा (राष्ट्रिय महिला आयोगबाट) “लैगिकमैत्री संविधान महिला हिंसाको निदान” रहेको थियो र यो बर्ष १०६ औँ नारी दिवसको लागि अन्तर्राष्ट्रिय नारा “लैगिक समानताका लागि पाइला हाराहारी, सन् २०५० सम्म हिसाव बराबरी” भन्ने रहेको छ र नेपालको लागि “संविधानलाई व्यवहारमा उतारौं, महिला अधिकार सुनिश्चित गरौँ” भन्ने रहेको छ । यी नाराहरुलाई नाराको रुपमा मात्र सिमित नराखेर कार्यात्मकरुपमा अगाडि बढाउनु सबैभन्दा महत्वपूर्ण रहन्छ l यसरी नारी चेतनासँग सम्बन्धित नाराहरु निर्माण भई वैचारिक जागरण भई बिकासको यस अवस्थासम्म आइपुग्नुमा नारी जागरणको सिंगो इतिहास जोडिएको छ भन्नुमा कुनै अत्युक्ति नहोला ।

अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको इतिहासलाई फर्केर हेर्ने हो भने बिगत एक सय छ बर्ष ताका प्रारम्भिक चरणको कालखण्डलाई हामीले स्मरण गर्नुपर्ने हुन्छ l २९ फेब्रुअरि सन् १९०९ ताका, नारी मुक्ति आन्दोलनको सन्दर्भमा, जसको प्रथम अध्याय लेखिने काम सयुक्त राष्ट्र संघमा केही सामाजिक, जागरुक र चेतनशील महिलाहरुबाट थालनी भएको थियो l त्यसपछि सन् १९१० मा डेनमार्कको राजधानी कोपेनहेगनमा अन्तर्राष्ट्रिय महिलाहरुको बृहत भेला भएको थियो l जसमा १७ वटा देशका १०० जना भन्दा बढी महिलाहरुको सहभागिता रहेको थियो l पुरुषसरह श्रमिक महिलाहरुले समान ज्याला र सुविधाहरु पाउनुपर्ने, सदियौदेखि नारी माथि सामाजको नाममा, धर्मको नाममा, जाति र बर्गको नाममा हुँदै आइरहेको बिभिन्न खाले बिभेदहरु, लैगिक र अमानबीय ब्यबहारहरुको बारेमा खुलेर संघर्षको यात्रालाई अघि बढाउनेजस्ता साहसिक कार्यको थालनी भएको थियो ती अग्रज महिलाहरुबाट l जसको फलस्वरुप लैगिक विभेद, सामाजिक, शैक्षिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, आर्थिकजस्ता विविध क्षेत्रहरुमा भएको शोषण, दमन र विभेदको बिरुद्धमा आवाज बुलन्दित गर्दै, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरसम्म प्रभाव जमाउन सफल भए ती नारी अग्रजहरु l सन् १९११ मा यस प्रकारको महिला जागृतिले बिभिन्न राष्ट्रमा एउटा क्रान्तिको आन्दोलन चर्काउन सफल भएको थियो । सोही समयमा पहिलो पटक अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मनाउने क्रमको शुभारम्भ गराई छाड्यो उक्त क्रान्तिले l यही क्रमलाई निरन्तरता दिदै रसियाका नारीहरुले १९१३ मा ८ मार्चको दिन नारी दिवस मनाए l यसै समयदेखि सबै युरोपेली राष्ट्रका नारीहरुले समेत मार्च ८ कै दिन नारी दिवसलाई मनाउन थाले महिलामुक्ति र संघर्षको अभियानलाई अगाडि सारेर l सन् १९१७ ताका आइपुग्दा रसियाका नारीहरुले विश्व युद्धको बिरुद्ध, शान्तिको निम्ति, रोटीको निम्ति, प्रेमको निम्ति, महिलाहरुको मत अधिकारको निम्ति तथा सबै क्षेत्रमा पुरुषसमान हक अधिकार प्राप्तिको निम्ति मार्च आठकै दिन महिला विभेद मुद्दाको आवाजलाई झनै बुलन्दित पार्दै लान थाले l जसको फलस्वरूप रसियाका नारीहरुले मत अधिकार सुनिश्चित गराउन सफल भएका थिए l यसरी नै सन् १९१७ देखि १९७६ सम्म मार्च आठले नारी दिवसको निरन्तरता पाइरह्यो l सन् १९७७ मा संयुक्त राष्ट्र संघले नारी दिवस मनाउने सबै राष्ट्रका प्रतिनिधिहरुलाई बोलाएर, आठ मार्चकै दिन pratyek वर्ष अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मनाउने निर्णय गर्दै आधिकारिकरुपमा घोषणा गरेको थियो l त्यसपश्चात आठ मार्चमा मनाइने उक्त नारी दिवसले बिश्वब्यापी रुप लिंदै आजको अवस्थासम्म आइपुगेको हो चेतनशील र जागरुक नारीहरुको दरिलो पाइलाको झड्काले गर्दा ।

मार्च आठको दिनलाई संसारभरका बिकसित र बिकाससोन्मुख देशहरुमा नारी अधिकारसंग सरोकार राख्ने बिभिन्न संघ संस्थाहरुले नारी जागरण सम्बन्धी बिभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरी मान्ने गर्दछन । सामाजिक, राजनीतिक, शैक्षिक, कला तथा साहित्य, खेलकूद, पत्रकारिता, चिकित्सा लगायत बिभिन्न बिधामा उत्कृष्ट नारीहरुलाई सम्मान गर्ने प्रचलन छ । उक्त दिन विश्वका अग्रज महिलाहरुको सम्झना गरिनुको साथै नारी मुक्तिको निम्ति योगदान पुराउने नेपाली नारीहरुमा अनुराधा गुरुङ्ग कोइराला, साहना प्रधान, पारिजात, दिल शोभा शाक्य आदि जस्ता व्यक्ति व्यक्तित्वहरुको सम्मानमा चर्चा परिचर्चा गरिन्छ । यसरी बिश्वभर १०६ औँ नारी दिवस मनाइरहेको सङ्गोपंगोमा बेलायतमा बसोबास गर्ने नेपाली नारीहरुको बिभिन्न संघसंस्थाले पनि नेपालभित्र रहेका असहाय नारीहरुको निम्ति शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारमूलक बिभिन्न शीप तथा अन्य विविध क्षेत्रमा टेवा पुर्याउने उद्देश्यले च्यारिटी कार्यक्रमहरु गरेर मान्दै आइरहेका छन । यसै प्रसंगमा नेपाल आदिबासी जनजाति महिला महासंघ बेलायतले आफ्नो स्थापनाकाल सन २०१२ देखि आठ मार्चलाई मनाउदै आइरहेको छ । यो बर्ष पनि लैगिक समानताका लागि पाइला हाराहारी सन् २०५० सम्म हिसाब बराबरी भन्ने अन्तर्राष्ट्रिय मूल नारालाई आत्मासात गर्दै, बेलायतमा नेपाली महिलाहरुको अबस्था, घरेलु तथा सामाजिक हिंसा त्यसको पहिचान र निवारणलगायत नारी चेतनामा आधारित विविध कार्यक्रमहरुका साथ १२ मार्च शनिबारको दिन भब्यरुपमा मनाउन गइरहेको छ ।

नेपालको सन्दर्भमा नारी दिवसलाई महिलाहरुको समस्या समाधान र नारी मुक्तिको आन्दोलनसंग जोडेर मनाउन थालेको तीन दशक बढी पार भइसकेको अवस्था छ यधपि नारीहरुलाई समाज र राज्यले गर्ने विभेद र हेर्ने दृष्टिकोण उस्तै हुनाले समस्या जहाँको तहीं छन्, झन् गम्भीर हुँदै गएको महसुस हुन थालेको छ । एकातिर समयको परिवर्तनशीलता संगसंगै गणतान्त्रिक, लोकत्रान्त्रिक ब्यबस्था भइसकेको अवस्था र संघीय समाबेशी लोकत्रान्त्रिक व्यबस्थाको क्रममा विभिन्न बर्ग, क्षेत्र, जाति र समुदायका जनताले आ-आफ्नो हक अधिकार सुनिश्चित गर्नको खातिर लागि परेको बर्तमान परिपेक्षमा आधा आकास ढाक्ने र आधा धर्ती ओगट्ने नारी शक्तिलाई, मात्री शक्तिलाई राज्यले पुरुषहरु समान अधिकारको ग्यारेन्टी गर्न टड्कारो रूप नलिएको र दोस्रो कोटिको ब्यबहारभित्र पार्दै उलझाई रहेको छ। यसैगरी ग्रामिण परिवेशभित्र शिक्षाको उज्यालोबाट बन्चित नारीहरु माझ त झनै नारी मुक्ति बिषयसंग जोडिएको नारी दिवस मार्च आठले प्रभाव जमाउन रत्तिभर पनि सकेको छैन l पिछ्वाडा वर्ग, राज्यले समेत अपहेलना गरेको दूर दराजका कयौं दुर्गम बस्तीमा पुरुषहरुको अवस्था नै दयनीय छ भने नारी र बाल बालिकाहरुको अवस्था त कल्पना गर्दा मात्र पनि आत्माकम्पित गराउने खालको छ । यसै गरी आदिबासी नारीहरुको समस्या गैरआदिबासी नेपाली नारीहरुको समस्या भन्दा केही फरक प्रकृतिको छ । यिनको समस्यालाई पहिचान गरी निदान गरिनुपर्ने कुरामा सबै सरोकारवाला निकायको ध्यान आकृष्ट हुनु जरुरी छ । बिगतदेखि बर्तमानसम्म पनि नेपालभित्र अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस महिला हिंसा र लैंगिक विभेद अन्त्य गरिनुपर्ने विषयमाथि केन्द्रित थियो र छ पनि l अन्तर्राष्ट्रिय स्तरबाट नै पनि महिला हिंसा रोक्ने माग गर्दै बिभिन्न खाले कार्यक्रमहरु भइरहेको पनि देखिन्छ l हाम्रो देश नेपालको सन्दर्भमा भने जति नै महिला अधिकार र लैंगिक विभेद अन्त्य गर्नुपर्ने नीति निर्माण भए तापनि, दिनानुदिन महिलाहरु माथि बर्बर घरेलु तथा सामाजिक हिंसा, बलात्कारजस्तो जघन्य अपराध भई नै रहेको छ । यसरी महिला हिंसा बढ्नुको मूल कारण राज्यको कमजोर कानूनी प्रक्रियाको साथै, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक कारणहरु नै मुख्य जिम्मेवार छन् l घरभित्रदेखि विभेद खेप्दै नारी समाजको मैदानसम्म बिभिन्न खाले जायज नाजायज नीति नियमको शिकार बन्दै प्रताडित भइरहेकी छिन् । पिंढी जतिसुकै परिवर्तन भएपनि, समाज जतिसुकै शिक्षित भए पनि र सभ्य भए पनि नारीप्रतिको सामाजिक सोच भने पुरानै संस्कारको घेराभित्र कैद छ अझै पनि l पुरातनबादी सोच र पुरुषबादी मानासिकताउपर शुद्धिकरण नभएसम्म नारी मुक्ति सम्भव छैन l तसर्थ यो अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस चेतनशील नारीरुको मात्र अभिभारा नभइकन समाजको, राज्यको नारी मुक्तिप्रतिको गहन जिम्मेवारी हो प्रमुख सरोकारको बिषय हो । बोक्सीको आरोपमा, दाइजो नल्याएको आरोपमा, छोरा नजन्माएको आरोपमा, छाउपडी, कम्लरीजस्ता कुरीतिको अवशेषको रूपमा नारी प्रताडित हुँदैनन्, बलात्कार बेचबिखन हुँदैन, घरेलु हिंसाको शिकारबाट नारी मुक्त हुँदैनन्, राज्यको हरेक तह र तप्कामा पुरुषहरूसरह अधिकारहरु सुनिश्चित गरिदैन र पूर्णरुपमा शारीरिक र मानसिकरूपमा नारीहरु चारै प्रहर सन्तुलित र सुरक्षित रहँदैनन् तबसम्म नारी दिवस मान्नुको कुनै सार्थकता हुँदैन ।

प्रत्येक वर्ष अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस मान्नुको पछाडि कुनै खुशियालीको उत्सव थिएन र छैन पनि तर कामना गरौँ भविष्यमा खुशियालीको उत्सव बनोस् भनेर । १०६ औं अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको शुभकामना देशभित्रका, विश्वभरिका नारीहरुलाई !!!

सचिव – नेपाल आदिवासी महिला महासंघ बेलायत

झन्डै झन्डै आज यो नेपाली उखान हामी सग रहेको छ भने त्यो गलत त भएन? देश मा राजा थिए हट्टाएका छन! राष्ट्रपति मौन छन हैन र नेपाल सरकार? हो तिमी मोह काड्छौ हामी नेपाली को नेतृत्व गर्छौ मौरी रस लिउछ तर रानु मेट भर्छ! तर डुड भित्र महान बन्ने रानु लाई के था बहिरा पानी परेको छ कि घाम लागेको छ हिउँ परेको छ कि अशिना त्यस्तै छ नेपाल सरकार! महिना बित्यो या बर्ष हिउँदमा होस या बर्षा मा पहिरोले थिचोस या बाडी ले बढारोस रमिता मात्र हेर्ने कस्तो हो नेपाल सरकार ? युवा अनि युवती सक्छन गाँस बाँस कपास को जोहो गर्न वृद्ध वृद्धि लाई खै हेरेको एकल महिला नाम मात्र बालबालिका र शिशु खै कता छन? भन्नू पर्यो ए नेपाल सरकार ? बैशाख बार्ह्र र उनन्तीस प्रधानमन्त्री कोष भर्न एउटा माध्यम बन्यो! अनि मोह काड्ने ले हात चाट्यो! प्रधानमन्त्री ज्यु ब्याज चै जन्ता ले पाउँछन्? काइदा हो यो एउटा देश शोक मा छ! करोडौं सहयोग अरु बाट मिल्छ मन्त्री कोष मा रकम राखिन्छ यो निर्णय गर्ने कस्तो हो नेपाल सरकार? हिउँदमा कठिङ्ग्रेर स्वास फेरि रहेछन त्यो बुढि आमा अनि बुबा च्योइ च्योइ रोएर हास्दै छन नाबालक! अब बर्षा लाग्दै छ बचाने कि नबचाउने ए नेपाल सरकार ? खै त कहाँ गयो भुकम्प पीडित को राहत? मन्त्री कोष नेपाल सरकार कोष नबाड्ने भए भ्रष्टाचारी लाई पोस आधा नेपाल भुकम्प पीडित छ सिङ्गो राहत कोष मा भ्रष्टाचार छ रे आज सम्म आएन घर बनाउन खटाएको रकम खै त कहाँ गयो राहत ए नेपाल सरकार? के हामी गरिब प्राकृतिक को ठग मा त परिउ अब भन तीम्रो हेपाइ मा कति बसौ ए नेलाल सरकार? हिउँ ले थिच्यो भेल्ले बगायो भुकम्प ले हल्लायो सबै सहि सकियो अब के सहन बाकी छ ए नेपाल सरकार ? भन अब के सहन बाकी ए नेपाल सरकार?

===========

प्रीति ४ रामेछाप टेकबहादुर सुनुवार (जोहन)

–कोइँचबु काःतिच ।
त्यो दिन मेरो लागि अविस्मरणीय दिन भयो । म सिरहा गोलबजारबाट बर्दिबास हुँदै सन्धुली, मन्थली, रस्नालु, ताँबेडाँडा भित्रीखानी, डिलखर्कहुँदै २०७२ साल १ गते बढो मुस्किलले म ठिन्केपु पिपलडाँडा पुगेको थेँ । त्यो सम्झिनुमा दुई कारण थिए । कार्तिक मसान्तको बेलुकी सिरहा गोलबजारबाट मधेश बन्दमा राति २ बजे लुकी लुकी बर्दिबाससम्म हिडेको रातिको निन्द्राले झ्याप्प निदाएछु । बर्दिबासभन्दा ३० किलोमिटर पस्चिम लालबन्दी आइपुग्दा ब्युँझे छु र ३०० तिरेर मोटरसाइकलमा ५ बजे फेरि बर्दिबास फर्केँ । अनि बर्दिबासबाट मन्थलीको बस समातेँ र १०.३० मा मन्थली पुगेँ । त्यहाँ काठमाडौंबाट अध्यक्ष मनप्रसाद सुनुवार सुमोमा र मोटरसाइकलमा सुनुवार सेवा समाज रामेछापका अध्यक्ष रमेश सुनुवार आउनुभएको थियो । मैले खुर्कोटसम्मको टिकट काटेको थेँ । तर मोटरसाइकलमा साथी चढेको हुँदा म मन्थलीसम्म बसमै पुगेँ । त्यसपछि म र रामेछाप सुसेस अध्यक्ष मोटरसाइकलमा भुजी हुइकियौं मन्थलीमै खाना खाएर । रस्नालुको विरौट कटेर झोरेनी पुग्नेबेला अचानक गियार लिभर भाँचियो । एक नं. गियारमा थियो मोटरसाइकल । अपात प¥यो । के गर्ने के । अनेक उपायपछि रस्नालु उच्चा माविका प्रधानाध्यापक छत्रबहादुर सुनुवारलाई फोन गरेपछि खिम्तीखोलका मोटरसाइकल मिस्त्रीलाई मोलाएर गियार लिभर फेरियो र भुजी लाग्यौं । शोभले फोन गरेको ग¥यै । कहाँ आइपुग्नु भयो । कतिबेला आइपुग्नु हुन्छ ? मोटरसाइकल बन्यो बनेन । आदि इत्यादि । अध्याक्ष भुजी कोलडाँडा हाट पुगेर बस्नुभएको रहेछ । बल्ला आठ बजे कोलडाँडा पुगेर मोटरसाइकल थन्काइ कोलडाँडा नवराज सुनुवारको घर पुग्यौं । कोलडाँडामा भाई सरोज पिक अप गर्न आएका रहेछन् ।
राति हामीले खाना खाए पछि नवराजको ममीको ४५ शुरु भयो । मैले नाअÞसो पोइँबोले के के भने किन भने भन्ने धेरै कुराको व्याख्या गर्दै गएँ । नवराजले गम्भिर भएर सुने । अनि आफ्नो परम्परागत् संस्कार र मुक्दुमप्रति केही गर्ने प्रतिवद्धता जनाए । भोलि विहान उठेर ठिन्केपु नि मा वि घुम्यौं । घरसँगैको स्कूलमा अनलाइन शिक्षा सञ्चालन गर्ने सपना सुनाए । तर … गाउँका युवाहरु वीच मिलानसार र राम्रो मोटरसाइकल चलाउन जान्ने चालकको रुपमा कहलिएका नवराज अन्ततः मोटरसाइकल चलाउँदा चलाउँदै अकल्पनीय दुर्घटनामा ज्यान गयो । यो दुःखद घटनामा मेरो आवाजको प्रशंसक तथा कोइँच भाषाको कार्यक्रम सञ्चालनमा हौसला प्रदान गर्ने एक होनाहर युवा मात्र गुमाएनौं, हाम्रो समाजले कोइँच तथा लिखुकोशीको विकासप्रेमी समाजसेवीलाई गुमाउन पुग्यो । के गर्नु अखिर मन न हो । यस्तो अवस्थामा कसको मन खुशी हुन सक्छ र ? जे जस्तो भए पनि जन्मपछि मृत्यु शाश्वत सत्यलाई सबैले मन नलागी नलागी पनि स्वीकार्नै पर्छ । छोटो उमेरमै असामायिक मृत्युवरण गर्न पुगेका नवराज सुनुवारको आत्मको चीर शान्तिको कामनासहित शोकमा डुबेका सम्पूर्ण आफन्तजनहरुसँग महासुश भएको रिक्ततालाई सिर्जनाको सहाराले पुरा गरीरहन सकुन भनि इँगिसोरि पार्मोसिरिसँग प्रार्थना गर्दै हार्दिक समावेदना प्रकट गर्दछु । ठिन्केपुलाई सम्झीरहनु पर्ने तेस्रो कारण नवराजको असमायिक निधन पनि थपियो, जसले कोइँच मुक्दुमलाई पुनरुत्थानको लागि कम्मर कसेका थिए । वचनवद्धता जाहेर गरेका थिए । भुजीका युवाहरुले नवराजको स्मृतिमा फुटबल टुर्नमेन्ट आयोजना गर्न सूचना पढ्न पाएँ खुशी लाग्यो । उहाँको आत्मको शान्तिको लागि अब भूजीको युवाहरुले कोइँच मुक्दुम अभिलेखीकरण र त्यसको कार्यान्वयनमा पनि हात हाल्नुहुने छ । जुन नवराजको सपना थियो ।
#ForPeacefulNepal

–कोइँचबु काःतिच
जहाँ यातायात, पानी, विजुली बत्ती र बजारको त कुरा नगरौं बस्ने सामान्य कुनै भौतिक पूर्वाधारसमेत नरहेको ठाउँमा, त्यो खेर गएको बाँजो पहाडी डाँडामा रेडियो स्थापना गर्छु भन्नु जस्तो महामूर्खता अरु केही हुन सक्दैन । तर यस्तै महामूर्ख काम गरेका छन् कोइँच (सुनुवार) हरुले । कोइँच भाषाको पहिलो रेडियो कार्यक्रम किङ–लो चुप¬लु नामक आधा घण्टाको कार्यक्रमलाई आम कोइँच दाजुभाई दिदीवहिनीहरुले मन पराएपछि हौसिएर रामेछाप जिल्लाको गुप्तेश्वर गाउँ विकास समिति वडा नं. २ झलमलेमा रेडियो लिखु नामक रेडियो स्थापना भएको छ । नेपालमा सबै रेडियो विज्ञापन बजारको पहुँचका लागि बजार खोजेर रेडियो स्थापना गर्ने चलन छ । हुन त फ्रिक्वन्सी मोडुलेसन (एफ. एम.) व्याण्डको रेडियोले खास स्रोता र सानो क्षेत्रलाई लक्षित गर्ने भए पनि नेपालमा भने राष्ट्रिय प्रसारणकै रुपमा पूर्वदेखि पस्चिमसम्म एकै पटक प्रसारण भइरहेको पनि छ ठूला सञ्चारगृहहरुको लगानीमा । यस्ता ठूला सञ्चारगृहको अगाडि आना सुकी उठाएर रेडियो सञ्चालन गर्नु निस्चय पनि वहुलट्ठीपन हो । यस्तै वहुलट्ठीपनले खोलिएका धेरै रेडियो विस्तारै बन्द हुँदै छन् । त्यस्तो जटिल अवस्थामा पनि आफ्नो व्यापार व्यवसाय, राजनीतिक पहुँच नभएका साथै राज्यका कुनै पनि संयन्त्रमा आफ्नो उपस्थिति नभएका सिमान्कृत कोइँचहरुले आदिवासी जनजाति सामुदायिक रेडियो घोषणा गरेर रेडियो स्थापना गर्नु पागलपन नै मान्नु पर्छ । र, पनि त्यो पागलपनले एक वर्ष पुरा गरेको छ । विभिन्न वाधा व्यवधानका बाबजुद पनि दैनिक १० घण्टा रेडियो प्रसारण भएको छ । कोइँच भाषामा कार्यक्रम सञ्चालन हुने होइन कि कोइँच भाषाबाटै रेडियोको विहानी सेवाको उठान गर्दै रेडियोको सबै कार्यक्रमको लिंक उद्घोषणसहित बेलुकीको सेवाको समापन पनि कोइँच भाषामै गरिन्छ । कतै औपचारिक प्रशिक्षण नलिएका भुइँफुट्टा कोइँच युवाहरु काम गर्दै आपैmं सिक्दै अनुभव गर्दै आदिवासी जनजातीय कोइँचपनको रेडियो सञ्चालन गरीरहेका छन् । आफ्नै भाषाको सञ्चारमाध्यमको अभ्यास गरिरहेका छन् ।
आदिवासी जनजातिको लागि रेडियो नै किन ?
रेडियो त्यस्तो शक्तिशाली माध्यम हो किनभने यो एकै पटक धेरै श्रोताहरु माझ चाँडोभन्दा चाँडो पुग्छ र टेजिभिजन दर्शक र समाचारपत्र पाठकहरु भन्दा सजिलै एकार्कासँग मन लागेको विषयमा स्रोतासँग अन्तक्रिया गर्न सक्छ । रेडियो विभिन्न प्रकारका हुन्छन्– सामुदायिक, व्यापारिक, सरकारी र आदिवासी जनजाति । तर जति प्रकारको रेडियो भए पनि उनीहरुको साझा लक्ष्य भनेको श्रोताहरुसँग तत्काल र उपयुक्त किसिमले सम्बन्ध विस्तार गरिरहने सम्पर्कमा रहिरहने नै हो ।
रेडियो यस अर्थले पनि शक्तिशाली र महत्वपूर्ण छ कि यसले अन्य सञ्चारभन्दा तुरुन्त सूचना प्रवह गर्न सक्छ । र, यसको प्रविधि पनि सजिलो छ । सजिलै सूचना पाउन सक्दछन्, समाचारपत्र, टेलिभिजनमा जस्तो किन्नु पर्दैन र समय खर्च पनि गर्न पर्दैन । यसको आवाज जुनसुकै ठाउँमा जुनसुकै अवस्थामा पुग्न सक्छ । गाडि हाक्नुस्, धारामा पानी भर्नु होस्, हलो जोत्दै गर्नुहोस्, अफिसमा काम गर्नुहोस्, भात पकाउनुहोस्, पढ्दै गर्नुहोस् तपाई जहाँ भए पनि रेडियोको उपस्थिति हुन्छ । रेडियो सुन्नको लागि छुट्टै समय खटाउनु पर्दैन । र, यो समावेशी छ । कसैलाई वहिस्कार गर्दैन । गरिब होस् धनी, पढेको होस् या त निराक्षर सबैलाई रेडियोले समेट्न सक्छ । यसो भनी रहँदा रडियो सञ्चालन भने बढो जटिल र चुनौतिपूर्ण पनि छ ।
तर आदिवासी जनजातिहरु राज्यको सुविधाबाट बञ्चित भएका हुँदा आफ्नो कुरा सुन्ने सुनाउने सजिलो माध्यम रेडियो भएको हुँदा रेडियो महत्वपूर्ण देखिन्छ । र, अहिले प्रायः आदिवासी जनजाति रेडियोको स्थापना हुनेक्रम जारी छ । यही क्रममा राज्यबाट वहिस्कृत बनेका कोइँचहरु लगायत आदिवासी जनजातिको आवाजलाई एकट्ठा गरि सबै माझ पस्किन रेडियो लिखु सञ्चालन भइरहेको छ ।
श्रोत साधनको उपलब्धता
रेडियो स्थापना गर्न जति सजिलो छ त्यसलाई निरन्तर सञ्चालन गर्न बढो चुनौतिपूर्ण छ । आदिवासी जनजाति रेडियो भन्ने वित्तिक्कै यसको चिनारी धुन कस्तो हुने ? यस्को स्टेशन परिचय धुन कस्तो हुने ? यी धुन निर्माण गर्दा प्रयोग गर्ने बाजा कस्ता हुने ? विहानको धुन कस्तो रहने र बेलुकी कस्तो धुनको प्रयोग गर्ने, आदिवासी जनजाति गीत संगीत, श्रृङ्गार, रस कस्तो हुने भन्ने अनेक तर्क वितर्क, प्रश्नहरुले निरन्तर ठुङ्नु कुनै अनौठो कुरा त होइन । सँग सँगै आदिवासी जनजातीयपन छाडेर दक्षिण भारतीय मुलुकको संगीतबाट प्रेरित संगीतकार, संगीत संयोजक, वाद्यवादकले आदिवासी जनजाति बाजा बजाउन नजान्नु नसक्नु र जो बजाउन जान्ने आदिवासी जनजाति जन्मजात कलाकार छन् उनीहरुमा आधुनिक प्रविधि र स्टुडियो ज्ञान नहुँदा रेडियोलाई चाहिने ठेट नेपालका आदिवासी जनजाति धुन नपाउनु बढो पिरलोको विषय भएको छ । हुन त यी सबै कुरा बन्न सक्ला तर त्यस्तो गीत संगीत उत्पादन गर्ने प्रयाप्त समय र पैसा नहुनु अर्को समस्या रहेको हामी जोसुकै आदिवासी जनजातिले महसुश भइरहेको छ । विहान बजाउने आदिवासी जनजाति संगीत, भजन, प्रवचनहरु अहिलेसम्म उपलब्ध छैनन् । सम्भवतः आदिवासी जनजातिको संस्कार, संस्कृतिमा दिउँसो र बेलुकी पूजा आराधना गरिने भएकोले पनि हुन सक्छ । अहिलेसम्म मुक्दुम सम्बन्धि प्रवचन गर्ने चलन नभएको हुँदा मुक्दुम प्रवचन दिने र प्रवचनको रेकर्डहरु साथै मुक्दुम वाचनका रेकर्ड अभाव रहे । साथ साथै आदिवासी जनजाति सोँच र दृष्टिकोणका मानव संसाधनको खाँचो रह्यो । निस्चय पनि साधारण वा अहिले वजारमा चलेको रेडियोको शैलीमा कार्यक्रम चलाउनको लागि समाचार संकलनको लागि मानिस पाइएला तर आदिवासी जनजाति दृष्टिकोणलाई आत्मसत गर्ने जनशक्तिको अभाव रेडियो लिखुले महशूस गर्यो । अल्पसंख्याक आदिवासी जनजाति भएको र कुनै पनि व्यापार व्यवसाय नभएकोले पनि आर्थिक स्रोतको अभाव रह्यो ।

रेडियो लिखुको उपलब्धि
किङ–लो चुप–लु कोइँच भाषाको पहिलो रेडियो कार्यक्रमको विस्तारित रुप रेडियो लिखु कोइँच भूमिमा सञ्चालन भएको एक वर्षमै केही उपलब्धिहरु देखा पर्न थालेको छ । मुख्यतः कोइँच भाषाको वक्ताहरु बढ्ने क्रम जारी छ । कोइँच मात्र होइन कोइँच भूमिका अन्य जातिहरुमा पनि कोइँच भाषा बोल्ने इच्छा बढीरहेको छ । सबै जातजातिले कोइँच भाषामा स्वागत, नमस्कार, वधाई, शुभकामना दिने चलनको विकास भएको छ । कोइँच भाषा, संस्कृति वारे सबैले बोल्ने बहस गर्ने क्रम जारी छ । कोइँच भेषभूषाको वारेमा बहस गर्ने र व्यवसायिक उत्पादन तथा विक्री क्रम बढेको छ । खसीकरण भएका धेरै कोइँच गाउँका नामहरुको पुरानो नामहरु पुनः स्थापित भएका छन् । आदिवासी जनजाति भनेको के हो ? समावेशी, सकारात्मक विभेद, समानुपातिक प्रतिनिधित्व तथा मानव अधिकारको विषयमा कोइँच भूमिका सबै जनताहरु जागरुक बनेको सूचाङ्क प्राप्त हुन थालेको छ ।
घाँस काट्दै गर्दा, पत्कर सोर्दै गर्दा, मही पर्दै, खाना पकाउँदै, बारीमा कोदो टिप्दै, धान काट्दै, गाई बाख्रा चराउँदै गर्दा अन्य विभिन्न काम गर्दै गर्दा पनि रेडियो लिखु सुनिरहेका हुन्छन् । सिधा श्रोताहरुसँग सम्पर्कमा रहेर विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रम पस्किन सकिने अनुभव रेडियो लिखुले बटुलेको छ । जसले गर्दा अल्पसंख्याक आदिवासी जनजातिका लागि रेडियोको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको अनुभूति भईरहेको छ । यसैले २४ घण्टाको प्रसारणमा आधा घण्टा आदिवासी जनजाति मातृभाषामा चलाइने कार्यक्रम मात्र सामुदायिक तथा व्यवसायिक रेडियोको वजार विस्तार भएको अनुभूति आदिवासी जनजाति रेडियो रेडियो लिखु सञ्चालन भएपछि महशूस गरिएको छ ।
र, अन्त्यमा
रेडियो लिखुको प्रवद्र्धनको क्रममा आदिवासी जनजातिले लगनी गरेको एफ एम व्याण्ड रेडियोका सञ्चालक, लगानीकर्ताहरुसँग सल्लाह सूझाव लिन जाँदा यस्तो अनुभूति भयो कि हामी आपैंm प्रति र आफ्नो क्षमता प्रति विश्वस्त रहेन छौं । सबैले भन्नु भयो आदिवासी जनजातिको नभन्नु है । रेडियो चलाउनु पर्यो नि अरु जातिले सहयोग गर्दैनन् । त्यसैले हामीले पनि दुई खाले नीति लियौं, कोइँचहरुलाई हामी कोइँचहरुको आफ्नो रेडियो हो सबैले सहयोग गर्नु परेऊ भन्यौं । सबैले सहयोग गरे । उता अन्य जाति विशेषगरी खस बाहुनलाई हामी सबैको सामुदायिक रेडियो हो सहयोग गर्नु परेऊ । तर अहिलेसम्म एक पैसा उनीहरुबाट सहयोग भएन । तै पनि हामीले सामुदायिक रेडियो भन्दै बखान गर्दै हिड्यौं । हामी आपैंm पनि अलिकति डरायौं अरुले सुझाएको हुँदा । तर जब कोइँच युवाहरुले यसो गर्नु हुँदैन भन्दै तर्क अगाडि सारे, हामीले जतिसुकै गरे पनि जतिसुकै भने पनि खस बाहुन लगायत अन्य जातिले कोइँच सुनुवारको रेडियो, तिमीहरुको रेडियो भनेर भिल्ला लगाइदिन्छन् । सहयोग गर्दैनन् र गरेका पनि छैनन् । बरु खुलेर आदिवासी जनजाति रेडियो भन्नु पर्छ । खुलेर सबै सामु बोल्नु पर्छ । यहाँ मात्र होइन सन्सारमा आदिवासी जनजाति रेडियो स्थापना भएका छन् भने हामी किन डर मान्ने ? हाम्रो रेडियो लिखुले खस बाहुनले सञ्चालन गरेको रेडियोमा जस्तो २४ घण्टामा एक दुई घण्टा मातृभाषालाई समय छुटाएर वीस, बाइस घण्टा खस भाषा प्रसारण गर्ने, हिन्दू दर्शनमात्र प्रसारण गर्ने जस्तो विभेद नगर्ने । सबै भाषा, जातजातिको कार्यक्रम समानुपातिकरुपमा समावेश गर्ने ।
अहिले रेडियो लिखुले पहिचान र विकासको लागि सञ्चार, आदिवासी जनजाति रेडियो रेडियो लिखु भन्ने मुख्य वैचारिक वहस अगाडि सारेको छ । सम्बन्धित क्षेत्रका स्रोताहरुले रेडियो लिखुको अभियानलाई स्वीकार गर्न थालेका छन् भने आदिवासीविज्ञहरुले पनि विस्तारै चासो राख्न थालेका छन् । र, सुहाउँदो रेडियो कार्यक्रम पनि प्रसारणको लागि उपलब्ध गराईदिने क्रमको शुरुआत हुनथालेको छ । अहिले रेडियो लिखुले नियामित आधा घण्टाको आदिवासी जनजाति रेडियो पत्रिका सेँदा उत्पादन गरी देशव्यापीरुपमा प्रसारणको सञ्जाल विस्तार गर्ने सपना पालेको छ । यो अभियान आदिवासी जनजतिको साथ सहयोग रहेको अबस्थामा मात्र सम्भव छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो ।

–कोइँचबु काःतिच (उत्तम)
हिन्दू संंस्कारमा लोग्ने पूजा, गुरु पूजा हुन्छ । साथै कालीको पूजा गर्ने भनेर निर्वस्त्र कन्य केटीको योनी पूजा गर्ने चलन छ । अनि बुबाआमाको मुख हेर्ने तिथि पनि निर्धारण गरिएको छ । तर नारी पूजाको कतै उल्लेख छैन । बरु नारी देवी हुन् । नारी शक्ति हुन् । नारी धर्ती हुन् भनेर फुक्र्याउने काम गरिन्छ । अहिले मनाउने गरेको फेब्रुअरी ८ नारी दिवस कुनै चाड होइन । तर किरात कोइँचमा प्रत्येक वर्ष माघ अर्थात् ङारिच १ नाबु (गते) चेलीबेटीको पूजा गरिन्छ । यस दिन महिलाको सम्मान स्वरुप कोइँच सुनुवारहरुले छोरीचेलीको पूजा गर्छन् । विहानै पानीको मूलमा गई मुख धुन्छन् । ढुङ्गाको प्रतिमा बनाउँछन् अनि फुको धागोेले त्यो प्रतिमालाई सात फन्को बाँधी माइ वा धर्तीमाताको प्रतिमा मानेर बनतरुल तथा अन्य फलाहार चढाई प्रकृति पूजा गरिन्छ र सुख, शान्ति, समृद्धिको बर मागिन्छ । त्यही बर मागी पितृ भाकेर घरमा बनतरुल ल्याइन्छ । छोरीचेलीको पूजा गरिन्छ । कालो मासको दाल, गेडागुडी, चामल पातको बोहतामा राखेर दाही चामलको टिका लगाएर दक्षिणा दिई मिठा मिठा खानेकुरा खुवाइ पूजा गर्ने परम्परागत चलन छ । यसै दिन फापर (तिते, मिठे) को रोटी, आप्mनो वरिपरि पाइने अन्य कन्दमूल खाने चलन छ । सम्भवतः जाडोको मौसम भएर होला गेडागुडीको परिकार र कन्दमूल खाने चलन चल्दै आएको हो । Read More