दशैं केही भ्रम केही यथार्थ ।

-काःतिच
दशैंमा एक दिन विदा होस् । न तास खेल्न पाउँथे । न पिङ खेल्न । न ससुराल जान पाउँथे । न मामाघर जान पाउँथे । न त यी खस बाहुनले मौलो पुजा गरेर पैंसा हाम गर्न पाउँथे । दशैं राज्यले नमनाउने हो भने के हविगत हुन्थ्यो खस बाहुनको ? दशैं व्यापार, दशैं शक्ति सलला रसाएर घुरेनमै बग्थ्यो ।
तर दशैं आदिवासी जनजातिले पनि मान्नु परेको यथार्थ भनेको राज्यशक्तिको दमनशोषण नै हो ।
दशैंमा १ महिनाको कर्मचारीलाई बोनस, सरकारले नै दशैंको नाममा एक महिनाको बोनस तलब दिएपछि किन नमानाउने दशैं ।
दशैंमा १५ दिन स्कूल छुट्टी पढाई नभएपछि के गर्ने अनि हिन्दूले जे जे गर्छन् त्यही नगरी के गरुन् बच्चहरु ।
दशैंमा ५ दिन कर्मचारीलाई छुट्टी दिएपछि घर किन नजाउन त कर्मचारी । सधैं छुट्टी पाइने होइन अनि यहीबेला ठूलाबढाको आशिष थाप्न किन टिका नलगाउने त ?
दशैंमा मौलो पूजाको लागि प्रत्येक गण, कोतमा राँगा र पूजा सामाग्री अनि पुरेत खर्च छुटाउनको साथै दशैं भोज सरकारले दिन्छ त सेना प्रहरीले दशैं पूजा किन नगरुन् ।
दशैंमा नै गुठीसंस्थानले विभिन्न मठमन्दिरमा दशैं पूजा खर्च बाँड्छ किन नगरुन् त नवादुर्गा पूजा मन्दिर मन्दिरमा गुठी कर्मचारीले ।
दशैं मान्नको लागि आर्मीलाई राज्यले निर्देशन दिएको छ गोर्खाबाट काठमाडौंमा फुलपाती भित्राउन सरकारले आर्मी परिचालन गर्छ राज्यको ढुकुटीबाट खर्च गरेर ।
दशैंमा सुनुवार (१२ र १० किपटीय)ले पनि पहिला पहिला जिउँदै मजुर, मृग, कालिज, डाँफे, मुनाल, घोरल शाह तथा राणाहरुलाई घर घरमा पु¥याइदिनु पथ्र्यो । पछि उनीहरुलाई सिकारी पल्टनमै आबद्ध गरियो । अहिलेको रामेछाप भीरपानी र ललितपुरको ठूलो दुुर्लुङ अनि मकावनपुरमा बसोबास गरेका सुनुवारहरु त्यसैसमय सिकार विर्ता पाएर बसेका हुन् ।
दशैं त कोइँच सुनुवारले मनाउने कुरा भएन । तर आफ्नो चाडमा पाँच ५ दिन छुट्टी नपाइने हुँदा कतिपय जातिले यही दशैंको बेला आफ्नो चाडपर्वलाई पनि सम्मिलन गरेको देखिन्छ । जस्तै कोइँचहरुले दशैंकै बेला सिदा पिदार गर्नु, विवाह लगायतका विभिन्न कार्यको करकोसेली बुझाउनु, ठूलाबढाको आशिर्वाद थापेर आफन्तजनसँग भेटघाट गर्नु । कसैले छेँगु पिदार र न्वागी पनि यहीबेला गर्ने गर्दाछन् । स्वाभाविक रुपमा हामीले व्यवहारिक कुरालाई हेर्दा सरकारी काम विदा हुनु अगावै गर्छौं भने सामाजिक काम विदामा पारेर गर्छौं । क्लब, सामाजिक संस्था, साहित्यिक तथा अन्य गोष्ठीहरु विदाको दिन पारेरै गर्छौं सजिलोको लागि । हो कोइँचमा पनि यस्तै यस्तै गर्दा गर्दै दशैंको बेला सिदा पिदार र तिहारको बेला सुरोम पिदार गरिएको हुनसक्छ । सुनुवारले हिजोआज दशैं तिहारमा हाम्रो संस्कार संस्कृतिलाई भने विर्सेको देखिन्छ । र, दशैं मात्र मनाउने गरेको देखिन्छ । यसैले आदिवासी जनजातिहरुका चाडपर्वहरु कतिपय सन्दर्भमा हिन्दू चाडपर्वमा सम्मिलन भएका छन् । हिजोआज कतिपय समाजशास्त्री, आदिवासीविज्ञहरु अन्धाधुन्दा हिन्दूधर्मका चाडबाड बहिस्कार गर्न उफ्ररी पाफ्री लागेको देखिन्छ । बहिस्कार गर्नको लागि पनि परिवर्तनको आधारहरु आवाश्यक छ भनेर कसैले खोेकेको लेखेको पाइएन । यो नै ती सामाजशास्त्रीहरुको भूल हो । समाज विस्तारै परिवर्तन हुन्छ । हामी परिवर्तनको मोडमा छौं । यसमा कोही निरास र हतोत्साही हुनु पर्दैन । दशैंतिहार हाम्रो चाड होइन । तर दशैं र तिहारमा कतिपय हाम्रा परम्परागत चाड सम्मिलन भएका छन् । यो कुरा मनन गर्नु आवाश्यक छ । पहिला कोइँचले दशैं नमनाए कारवाही हुन्थ्यो । त्यसैले दशैंको नवमीमा पशु बली दिएको रगत हातमा दलेर दशैं मानेको प्रमाण घरको ढोकाको दायाँबायाँ हत्केलाको छाप हान्नु अनिवार्य थियो । अहिले पनि कात्तिकमा फेरि लगाउने जोगी आउँछ । यि जोगीहरु पृथ्वीनारायणले सिआइडि खटाका व्यक्ति हुन् आफ्नो राज्य विस्तार गर्न । तर हामीलाई त्यत्ति पनि था छैन अझै पनि फेरि लाउने जोगी आएन ग्राहदशा मन्साउनु पर्ने, भूतप्रेत भगाउँथ्यो कहाँ मरो भन्छम् । जोगीहरु नाथ सम्प्रादयका खस हुन् । यिनीहरु कार्तिक र चैतमा डुल्छन् । उनीहरुको जागीर गए पनि परम्परा बनेर अझैरहेको छ । जसरी दशैंलाई अहिले राज्यले मान नभने पनि परम्परा बसेको छ । तर हामीले बुझेपछि विस्तारै छाड्दै जाने हो । जादुको छाडी जस्तो आजको आजै हुँदैन । तर राज्यले भने प्रक्रियागतरुपमा कुतनैतिक पाराले दशैं मान्न लगाइरहेको छ ।
यो कुटनैतिक कुरालाई कानुनमा उल्लेख गरेर व्यवस्था गरिदिएको छ । जुनसुकै देश होस् त्यस देशको कानुनको मुल जरा भनेको परम्परा हो । शुक्रवार गुड फ्राइडे मुस्लिम परम्परा । युरोपमा आइतावर र सनिवार क्रिस्चियन परम्परा । नेपालमा शनिवार शनि ग्रहको शान्तिको लागि हिन्दू परम्परा । यसैले नेपालको कानुन पनि हिन्दू परम्परामा मात्र आधारित छ । यसैले किरात लगायत अन्य धर्मावलम्बीहरु मारमा परेको हौं । हामीले हिन्दू धर्मको विरोध गरेको होइन । हामीले राज्यले कुनै एक धर्मलाई काखमा राखेर अन्य धर्मलाई पाखा लगाउनु हुन्न भनेको हो । यो राजनीतिक कुरा हो । जबसम्म राजनीतिक सचेतना हामीमा आउँदैन, दशैं जस्ता धेरै चाडले हामीलाई दुहुना गाई बनाइराख्छ । यो यथार्थलाई सबैले मनन् गर्ने हो कि ?