धान राेपाइँ काेइँचकाे लागि जीवनशैली पनि हाे

-शाेभा सुनुवार
३० दशकभन्दा पहिलेसम्म न धान दिवस न असारमा १५ मा धान रोपाइ । मलाइ बिर्बिराउदो सम्झना छ । गाउँघरमा धान रोपाइ एउटा ठुलै चाड नै हुन्थ्यो । बिशेषगरि हाम्रो काेइँच समुदायमा। असारे धान रोपाइको निम्ति भकारिमा छुट्टै धान जोहो गरेर राखिन्थ्यो । जुन रोपाइको लागि मात्र भकारी खोल्ने गरिन्छ। असारे रोपाइको लागि मङ्सिरमा नै छुट्याइएको धानको भकारी एक हप्ता पहिले फोरेर केलाइकुलाइ गरि सुकाएर गाउको केही सिमित पर्म फर्काउने गरि साथी बोलाएर कुटेर चामल बनाएर राखिन्छ । जुन चामलको चाम्रे (पुर्सुङ) खाजा विशेष हुन्छ । घिउमा मेथी झानेर चाम्रेमा मोलिन्छ। घिउको बासनाले स्वाद नै असारे रोपाइको बासना आएको महसुस हुन्छ। चाम्रे खाजालाइ तोलोमा बेसार अथवा पुस्टकारिको पातमा थासु हालेर सेतो रातो सुतिको कुप्निले बेरेर खेतमा लाने गरिन्छ। आलुको चाना तरकारी अनि झुस्ले (काइश) तिलको छोप हुन्छ । रोपाइको लागि दुई तीन महिना पहिला नै विशेष किसिमले पकाइन्छ । मेथी हालेर माटोको घ्याम्पा (गर)हरु अगेनाको डिलमा लहरै हुन्थे जुन गरमा भुल्यात्राको (पुइस्सु)बिर्को लगाइएको हुन्थ्यो । पुइस्सु रोपाइको अघिल्लो दिन खेँवारो गर्ने चलन छ। भोलिपल्ट रोपाइको दिन बिहानै दुई चार जना सामिहरु बोलाएर खाजापानी साथी गर्न बोलाइन्छ । जुन अघिल्लो दिन खोलिएको जाडको गरबाट खोलेर बाँसको छपनीमा मगमग बासना चलाउदै छान्दै तरेली तरेली गरेर गिलेन वा घैटो गाग्रीमा भरेर रोपाइ मेलामा लाने जोहो गरिन्छ। मेलामा चार पटकसम्म जाँड खुवाउने चलन छ। बिहान सुरु भएपछी केही बेरमा एक छेल अनि खाजासग एक छेल र मेला सक्ने बेला एक छेल र सकेपछी एक छेल गरेर खुवाइन्छ। खाजा दिने बेलामा पनि विशेष मान्छे छुट्याइ सकेको हुन्छ । पुस्टकारिको पातमा चाम्रे अनि आलु रोपाइको लागि गोरु कति हल लाग्छ त्यो पहिला नै तय गरिन्छ। हलिको तय गरिन्छ अनि गोरुलाइ रोपाइको पहिला दिन नै घासको भारी पुर्याइन्छ। रोपाइको अघिल्लो दिन नै खेतमा खनी खोर्शी पानी लगाएर तयार पारिएको हुन्छ र बीउ उखेलेर राखिएको हुन्छ जुन भोलिपल्ट धुने पखाल्ने काम गरेर रोपिन्छ। गोरुको हल हेरेर बाउसे रोपारहरु तयार गरिन्छ र रोपाइमा अलग कामको बाडफाड गरिन्छ। पानी लगाउनेदेखि आलि लाउने चिल्लाउने दाँदे लाउने सम्याउने कुतुर्के खन्ने छपकाने फ्याउरे लाउने सबै पुरुषहरुको भागमा पर्छ । महिलाहरुको बीउ धुने पखाल्ने कति छ त्यो अनुरुप मान्छे राखिन्छ । अनि रोपारहरु धान रोप्न एक हलमा 5/6 जना हुन्छन र बीउ बाडदै हिडने एक लाइनमा एक जना हुन्छ। असार सबैको रहरको महिना हो विशेष हो । तर पनि सुनुवारहरुको निम्ति त चाड नै हो। यसरी रमाइलो रोपाईमा गीत गाउँदै रमाउँदै दिनभरि मेला गरिन्छ । हासो ठटा गर्दै दिन गएको पत्तो नै हुँदैन। त्यो दिन जसको रोपाइँ हुन्छ त्यो धनीको खुब महत्त्व हुन्छ। खेत धनीलाई डाड्ने जिसकाउनेदेखि सबै हुन्छ। धनीलाई जतिबेला रोपाइँको क्रममा पुतली धान भेटिन्छ तब पिर पर्छ। पुतली धान बीउ भेटियो भने त्यो बिउलाई माया गरेर अरु बीउको मूठा लिएर त्यसको बीचमा पारी जुन खलामा धान झाटीन्छ त्यो खला गराको बीचमा त्यो पुतली धानलाई बीचमा राखेर छेउबाट सात वटा मुठा धान गाडेर भकारी बनाएर रोपिन्छ । जुन राम्रो फलोस फुलोस सुरो होस भनेर रोपारहरुले कामना गर्दै भकारी बुट्टा मज्जाले सजाएर गोलो बनाएर रोपिन्छ । त्यो साच्चिकै सुन्दर हुन्छ र पछिसम्म पनि त्यो बुटा देखिरहन्छ । अनी जोसुकैले पनि पुतली धान निस्केछ भनेर चिन्न सकिन्छ। तर यस्तो धान सबैकोमा हुँदैन। यस्तो धान जसको खेतमा भेटियो त्यो घरको छोराछोरीको मङ्सिरमा बिहे हुन्छ भन्ने जनविश्वास पनि छ। यसरी भकारी बनाएर रोपेपछि खेताधनिलाई धानलाई बीउको टिका लगाएर सगुन गरिन्छ । अनी त्यो भकारीमा रोपेको बीउ पनि दिइन्छ । जुन बीउ घरमा लगेर ढोकामा टास्ने चलन छ । सहा सुरु आउँछ भन्ने मान्यता छ। त्यो पछि धनीले फेरि सबै रोपारहरुलाई हिलोको नै टिका लागेर दक्षिणा दिने गरिन्छ यो पुतली धान भेटिनु रमाइलो र राम्रो पक्ष हो तरपनि धनीलाई पैसा खर्च हुने पिर पनि छदैछ। असारभरी गाउँ घर भरी पालैपालो पर्म गरेर रोपाइ गर्ने सस्कार छ । हरेक बर्स नियम हुन्छ जस्ले पहिलादेखि रोपाइ सुरु गरेको छ उसैबाट सुरु हुन्छ । सधै नै अनि पालोपिलो रोप्दै तालिका संवत् बन्दै जान्छ। एकले अर्काको मर्का पर्ने गरि रोपाइ गरिदैन । किन कि त्यो खेताला त्यो गोरु हलिदेखि सबै नै बाडेर गर्ने चलन भएकोले मिलेर गरिन्छ। सुरुमा रोपाइँ गर्दा गाउँ मुली वा सिम खेत अलि तल तलबाट रोपाइ सुरु हुन्छ । अनि बिस्तारै पाखा खेतमा रोपाइ गरिन्छ। अनि रोपाइँ सुरु गर्दा वाईश पीदार गरिन्छ । जो त्यो खेती लगाउँदा राम्रो होस भनेर आज्ञा मागेर रोपाइँ गर्ने चलन छ । तर अहिले सबै कथामा मात्र आधारित हुन थालेको छ। यसरी रोपाइँ गर्दा तलबाट सुरु गरेर अन्तिम पाखा खेत माथि आएर सक्ने चलन छ। रोपाइँको अर्को रमाइलो पक्ष भनेको हिलो खेल्नु रमाउनु हो। हामी माटोको मान्छे माटोसग रमाउनु माटोको बासना लिनुमा खुब खुसी हुन्छौं। हिलो नखेले रोपाइँको मज्जा नै नहुने भनेर जसको घरमा रोपाइँ छ त्यो धनीलाई हिलो नदलेसम्म रोपाइँ गरेको मज्जा नहुने भनेर अन्तिममा धानको विउको पाती लगाएर हिलोको टिकासम्म लगाउने चलन छ। यसैकारण हामीले हरेक महिना वर्षा समयसँग विभिन्न चाडसग अनी प्रकृतिसग जोडिएर महत्त्व राखेका हुन्छौं । अन्नबाली लाउदा उठाउँदा जे गर्दा पनि हाम्रो संस्कृति हुन्छ । हरेक कुरामा अर्थ हुन्छ कथा हुन्छ । तर हामी आफैले जगेर्ना गर्न नसकेको अवस्था छ। राज्यले महलभित्र गमलामा धान रोपेर धान दिवस मनाई रहदा यस्ता साचिकैको धानबाली लाउने हरेक किसानहरूको पहिचान गरेर उनीहरूको शैली र परमपरागत कामलाई खोजेर राज्यले संरक्षण गर्नुपर्ने देखिन्छ । जुन राष्ट्रको एक समुदायको एउटा राम्रो संस्कृति हो परम्परा हो। रोपाइँ सकेपछि गाउँ टोलमा नै एउटा ठूलो काम सकिएको मानिन्छ । मुठी लगाएर मुरी फलाउने ठूलो चाहना सबै किसानमा हुन्छ। यो हर्षमा गाउँभरीका रमाइलो गर्ने मिठो मसिनो खाने गरिन्छ । वर्षमा खेती गर्दा चिसो लाग्छ भनेर कुखुरा पालेर राखेके हुन्छ । यसरी धान राेपाइँ राेपाइँ मात्रै हाेइन काेइँचकाे लागि जीवनशैली पनि हाे ।
(लेखक काेइँच समुदायकाे पहिलाे महिला कवि हुन्)