Archives
now browsing by author
जिन्दगी त किताब रैछ : सम्झनाका फुलहरू नियाल्दा
अतीत मुखिया
जिन्दगी त किताब रैछ जति पढेनी सकिने ।
जिन्दगी नै गणित रैछ जति जोडेनी सकिने ।
अरबबाट फारसहुँदै भारतसम्म फैलिएको गजल विधालाई मोतीराम भट्टले वि.सं. १९४० ताका नेपाल भित्राएको भन्ने भनाई अधिकांश साहित्य समालोचकहरूमा भएको पाइन्छ । सुरुसुरुमा सुषुप्त अवस्थामा रहेको नेपाली गजल विधा पचासको दशक पछाडि भने निकै नै मौलाएको पाइन्छ । गजल संरचनाको गहन अध्ययनबिना नै मैले पनि अरूको गजल पढे–सुनेकै भरमा एवम् साथीभाइको लहलहैमा गजल रचना गर्न आरम्भ गरेको थिएँ । जानीनजानी रचिएका तीनै गजलहरूको बिटो बाँधेर साठीको दशक प्रारम्भकालमै ‘अभिशप्त आशिष’ नामक गजल सङ्ग्रह प्रकाशन गरेको थिएँ । सायद यसैले होला प्रस्तुत गजल सङग्रह ‘सम्झनाका पूmलहरू’का गजलकार तारा बहिनीले यसभित्र अटाउने गजलहरू मलाई मेलमार्फत पठाएर भूमिकाको लागि आग्रह गर्नु भएको ।
यहाँनेर गजल सङ्ग्रह ‘अभिशप्त आशिष’ प्रकाशन पछाडि लागेका साहित्यिक ठेसबारे मैले मेरा व्यक्तिगत अनुभूतिहरू उल्लेख गर्नैपर्ने हुन्छ । सरलार्थमा भन्नुपर्दा तत्काल मैले गजलबारे बुझेर लेख्नुभन्दा लेखेर प्रकाशन गरेपश्चात् बुझ्ने भूल गरेको थिएँ । गजल सङ्ग्रह प्रकाशन भएपश्चात् मात्रै मलाई ती मेरा भूलहरूको महसुस भएका थिए । आदरणीय दाइ मनु ब्राजाकी तथा डा. कृष्णहरी बरालजस्ता दिग्गज दाइहरूको साथ सङ्गतले मलाई महसुस गरायो । गजलका शिर्षपदका दुई हरफ (सेर)लाई गजलको भाषामा ‘मतला’ भनिँदो रहेछ भने यसपछिका सेरहरूलाई ‘मिसरा’ भनिँदो रहेछ । त्यही मतलासँग अनुप्रास मिलाइएर रचिने गजलका अन्य सेरका तुकबन्दीयुक्त अनुप्रासलाई ‘काफिया’ भनिँदो रहेछ । मतलालाई आधार बनाएर रदिफ, काफिया तथा बहर छुट्टाएर गजलको संरचना बन्दो रहेछ । यिनै दिग्गज दाइहरूको सङ्गतले मिसरा–ए–उला, मिसरा–ए–सानी, काफिया, रदिफ, मतला, मक्ता तथा तखल्लुस जस्ता गजलका विस्तृत व्याकरणसम्बन्धि ज्ञान बटुल्ने अवसर पाएँ । तथापि गजल रचना गर्दा मात्रा मिलाएर गरिने बहरसम्बन्धमा म आज पनि अनजान तथा सिकारु नै छु ।
तारा बहिनीको गजल लेखन प्रथम प्रयास यस सङ्ग्रहमा समेटिएका गजलहरू सरसरती हेर्दा केही गजलमा पूर्णअनुप्रास (काफिया)को प्रयोग देखिन्छ भने अधिकांस गजलका सेरहरू प्राय एकाक्षरी वा शब्दांश अन्त्यानुप्रास (काफिया)को प्रयोग भएको देखिन्छ । केही गजलहरूमा सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को समेत प्रयोग भएको पाइन्छ ।
सधँैभरी साथमै दिन काट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
हात थाम्ने भनी मन साट्ने बाचा गरेर छेउ लाग्यौ ।
यस गजलको मतलामा काट्ने शब्दको अनुप्रासमा ‘साट्ने’ शब्द पूर्णअनुप्रासको रूपमा प्रयोग भएर ‘बाचा गरेर छेउ लाग्यौ’ सहायक अन्त्यानुप्रासको प्रयोग पाइन्छ ।
देखिएनौ छितिज पारि नियाल्दा किन बैगुनी ।
देखिएनौ हिमाल पारि चिहाउँदा किन बैगुनी ।
यहाँ एकाक्षरी अनुप्रास ‘दा’ को सहायक अन्त्यानुप्रास (हमकाफिया)को रूपमा ‘किन बैगुनी’ प्रयोग गरिएको छ ।
पालुवामै चुँडेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
चुँडाएर लुछेर किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई ?
यहा ‘चुँडेर’ र ‘लुछेर शब्दको ‘एर’ शब्दांश अनुप्रासमा ‘किन टुक्रायौ मेरो यौवनलाई’ सहायक अन्यानुप्रास (हमकाफिया)ले गजल सजाइएको देखिन्छ । यसरी नै मन लागेको छ, नाम थियो, घायल छु, दिन हजुरलाई जस्ता हमकाफिया भएका गजलहरु देखिन्छन् । तर केही गजलहरुमा भने मूल अनुप्रासको गडबडी पनि भएको पाइन्छ ।
जिन्दगी त किताब रैछ जति पढेनी सकिने ।
जिन्दगी नै गणित रैछ जति जोडेनी सकिने ।
यहानेर किताब शब्दको अनुप्रास गणीत शब्दलाई राखिएको देखिन्छ जुन अमिल्दो अनुप्रास हो । यो गणीत शब्दको ठाउँमा हिसाब राखिएको भए अतिउत्तम हुने थियो । यसो नभएर हमकाफियामा गएर शब्दांश अनुप्रास मिलाउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । एकाक्षरी वा शब्दांश अनुप्रास विम्वात्मक गजलमा घतलाग्दा हुन्छन् । सरल शब्दका गजलमा पूर्णानुप्रासले नै वाहवाही बटुल्ने भनाइ दिग्गज गजलकारहरूको पाइन्छ ।
तारा बहिनीका गजलहरू सरल भएरै सरस छन् । उहाँका गजलमा प्रेम, कौतुहलता, पीडा, जिज्ञासा एवम् भ्रमजस्ता विषयवस्तुलाई कलात्मक तवरले उनेर सङ्ग्रहको माला तैयार पार्ने प्रयास गरिएको देखिन्छ । गजल जटिल शब्दले भन्दा सरल शब्दले नै सुन्दर र सरस हुने विधा मानिन्छ, जुन यो गजल सङ्ग्रहमा पाइन्छ । लेख्दै नलेखि बस्नुभन्दा केही लेखेर पस्कनु राम्रो हो । यात्रा थालेपछि मात्र गन्तव्यमा पुगिन्छ । जतिजति पाइला चालिन्छ उतिउति नै अनुभव बटुल्न सकिन्छ । अतः तारा बहिनीले गजल विधामा साहित्यिक यात्रा प्रारम्भ गर्नु भएको शुभ साइतले स्वच्छ, सुन्दर र चुलिन्दा गन्तव्य पाओस् । आगामी दिनहरूमा पनि यसरी नै साहित्यका मीठा घतलाग्दा रचनाहरू पढ्न पाउने अभिलाषाका साथ सफल साहित्यिक भविष्यको कामना गर्दछु ।
फूलबारी नगरमार्ग, कोटेश्वर
(२०७८।०४।१८)
७८ वर्षे विद्यार्थीबाट “हाम्सो” लोकार्पण
–काःतिच
यस वर्ष (५०८१) को एसइइमा बि ग्रेडमा उत्तीर्ण, ७८ वर्षीय विद्यार्थी रत्नकुमारी सुनुवारले कोइँच भाषाको मासिक पत्रिका हाम्सोको लोकार्पण गरिन् । विश्व आदिवासी दिवसको उपलक्ष्यमा प्रकाशित मासिक पत्रिका हाम्सो नेपालबाट कोइँच लिपिमा प्रकाशन भएको पहिलो पत्रिका हो । ५० ६० वर्ष पुग्ने वित्तिक्कै पढ्ने सिक्ने समय सकियो अब भगवानको पुजा आराधना गरेर सन्यासी जीवन विताउने हो भन्नेहरुका लागि नातिसँगै एसइइ उत्तीर्ण गरेकी ७८ वर्षीय सुनुवारको जोशजाँगरलाई सम्मान गर्दै जुनसुकै उमेरका कोइँचहरुले कोइँच भाषा संस्कृति संरक्षणको लागि कोइँच लिपि सिक्नु भनेको म पनि यो मुलुकको स्वतन्त्र स्वभिमानी राष्ट्र हुँ भन्ने सन्देश दिन उहाँको हातबाट हाम्सो लोकार्पण गरिएको प्रकाशक लक्ष्मीराम मुलिचले बताउनुभयो ।
वास्तवमा लगभग पावने एक शताब्दीपछि कोइँच लिपिले सञ्चार माध्यमको रुपमा अस्तित्व स्थापित गरेको छ । कोइँच पत्रिका यसभन्दा अगाडि निस्के पनि देवनागरी लिपिमा छापिएको थियो । नेपालमा कोइँच लिपिमा प्रकाशित पत्रिका यो नै पहिलो हो ।
देवकुमार सुनुवार सम्पादक रहेको हाम्सोको सहसम्पादकमा कोइँचबु काःतिच, समीर मुखिया, शोभा सुनुवार छन् भने व्यवस्थापकमा पाम सुनुवार छन् ।
हाम्सो कोइँच लिपिमा प्रकाशित पत्रिका त हो नै सँगसँगै कोइँच पहिचानको द्योतक पनि हो । यही पहिचानको लागि ७८ वर्षमा पनि पढ्ने हुट्हुटीबाट नथाकेकी रत्नकुमारी सुनुवार भन्नुहुन्छ, पढ्नु भनेको एक्लोपनबाट मुक्ति पाउनु हो भने कोइँच पहिचानलाई प्रवद्र्धन गर्नु पनि हो ।
पहिचान र विकासको लागि सबैले कोइँच भाषा लिपि र संस्कृतिलाई माया गरौं । विश्व आदिवासी दिवस २०२१ को हार्दिक शुभकामना ।
लुतो र राँकेसँगै वेथिति र वेइमानीलाई पनि फाल्ने कि !
– जेँःत–आम शोभा सुनुवार
कोइँच सुनुवार समुदायमा बिशेष अर्थ बोकेको विशेष दिन साउन एक गते । यो दिनलाई कोइँच समुदायमा छुट्टै तरिकाले मान्ने चलन छ । यस दिनलाई राँके पिदार पनि भनिन्छ । धान रोपाइँको मैजारोको दिनको रुपमा पनि लिने गरिन्छ । असारको झरीमा रोपाइँ सकेर सबै परिवार एकसाथ बसेर रमाइलो गरि मिठो मसिनो पकाएर खाने चलन छ । कामको व्यस्तताले परिवारमा एकआफसी टाढा भएको अवस्थामा राँके पिदारले नजिक बनोने काम गर्छ । पारिवारिक दूरी कम गरी सामिप्यताको अनुभूति प्रदान गर्छ ।
झरी–बादल हिलो–माटोसँग पौंठेजोरी खेल्दै थकित ज्यानलाई आराम दिन बिहानै नुहाई धुवाई गरी सफा भई लुतो फाल्ने हिन्दू चलन भएपनि कोइँच समुदायमा भने बालीनालीमा रोग नलागोस् भनेर राँकेको आराधना गरि विदाई गर्ने एक बिशेष दिन हो । राँके भनेको मकैबाली लगायत अन्यबालीमा डढ्ने रोग लगाउने एक वृद्धाको रुप हो । यस दिने राँके बुढालाई एरि प्लेत नामक विशेष किसिमको कोइँच खाना पकाइ चढाउने र त्यही खाना सबैले राँकेको प्रसादका रुपमा खाने चलन छ । प्लेत वा एरि बनाउँदा गहुँको पिठोलाई डो बनाएर केही समय राखिन्छ अनि त्यसलाई दुई हातले एरि वा प्लेत बनाई पानीमा उसिन्नुपर्छ । यसरी उसिनेको एरि वा प्लेतलाई तारेर इच्छानुसारको मसला राखी घिउमा भुटेर आलुको चानासँग खाने चलन छ । प्लेत वा एरि लाम्चो अकारको हुन्छ । साउन १ गते जसले प्लेत वा एरि खाँदैन उसलाई राकेँ बुढाले राती सुतेको बेला पोद (गड्यौँला) खुवाउँछ भन्ने भनाई छ । राती सुतेको बेला राँके बूढाले घरघरमा घुमेर जोख्छ, जसको वजन कम हुन्छ उसलाई राके बुढाले सजिलै उठाएर लान्छ भन्ने सजिलै उठाएर लान्छ भन्ने जनविश्वास छ । जसले एरि वा प्लेत खाँदैन त्यो मान्छेलाई राँके बुढाले गड्यौला खुवाउँछ भन्ने पनि चलन छ । त्यसैले साउनको पहिलो दिन सबै कोइँचको घर घरमा प्लेत पाकेकै हुन्छ ।
राती प्लेत खानेबेला पहिला राँके बुढालाई खुशी पार्ने र सबै दुःखकष्ट हरण गरिदिन अनुनय विनयसँगै घरभित्रबाट बाँसको सिटा बालेर राकेँलाई विदाइ गर्ने चलन छ । त्यसरी फालेको सिटालाई सँगालेर जतनसाथ राखेर माघ १ गतेका दिन खिर पकाएर नयाँ वर्ष मनाउँदै सामिबु पिदार मनाउने चलन यथावत छँदै छ । हिन्दू परम्परामा आइन परिवर्तनको दिन पनि हो साउन १ गते । आजैबाट हिउँद लागेको मानिन्छ । आजको दिन विशेगरेर गोर्माली पकाएर खाने चलन पनि छ । नयाँ दुधे मकैको फेक्लो पीठो बनाएर भुँबुरचाँदे र सेलरोटी पकाएर खाने पनि गरिन्छ । हुने खानेले सुँगुर काटेर भोज पनि गर्दछन् । नजिक भएका चेलीबेटीहरुलाई बोलाएर टिका लगाई दक्षिणा दिने र पाल्ने गरिन्छ ।
परम्परा र संस्कृतिका धनी कोइँच समुदायमा राँके पिदार गरेपछि रातभरि राँके जात्रा भर्ने चलन छ । यसरी राँके जात्रा भर्दा जुवातास खेल्न, जुवारी खेलेर नाचगान गर्न सबैलाई छुट हुने गर्दछ । राती निदाउँदा राँके बुढाले जोख्ने र जोख्दा तौल पुगेन भने राँके बुढाले लान्छ अर्थात् मरिन्छ भन्ने जनविश्वासको कारण पनि रातभरि नाचगान गर्ने र अन्य रमाइलो गर्ने गरिएको हो । तर यस्ता परम्परागत कोइँच संस्कृति अहिले लोप हुँदै गएको छ । राज्यमा संघीयता आयो भनिन्छ तर कोइँच गाउँघरको लागि गाउँगाउँमा सिंहदरवारको बेथिति र बेइमानी मात्रै पुगेको छ । अहिलेसम्म कुनै पनि कोइँच गाउँमा न साँस्कृतिक सर्भेक्षण भएको छ न मातृभाषामा शिक्षा लागु गरिएको छ । एकतिर हामी कोइँच भाषा संस्कृतिको संरक्षणको वारेमा कराइरहेका छौं अर्कोतिर दिनदिनै संस्कृति लोप हुँदै छ । संस्कृति संरक्षणको मिहिनेत बालुवामा पानी हालेसरह भएको छ । राँके र लुतो फाले जस्तै हामीसँग भएका वेथिति, बेइमानी र भ्रष्ट्राचारलाई पनि सबै मिलेर आजैदेखि फाल्ने पो हो कि !
–कुपिण्डे, लिखु तामाकोशी १, रामेछाप । हाल ः काठमाडौं ।
छात्रवृत्ति कोष स्थापना : कोइँच पहिचानको लागि नयाँ पुस्तालाई लगानी
–काःतिच
आज दुईवटा छात्रवृत्ति कोष बालहरि सुनुवार स्मृति कोष र नव टंकराम सुनुवार स्मृति कोष स्थापना भएको छ । उक्त कोषको लागि एक एक जना गरिव, जेहन्दार र फरक क्षमता भएको विद्यार्थी खोजी छनौट गरि छात्रवृत्ति वितरण गर्न सुनुवार सेवा समाज र कोषको सम्झौता भएको छ । लिखुतामाकोशी गाउँपालिका वडा नं. १ का हरिकाजी सुनुवारले आफ्नो बुबा जेँःतिच हरिबहादुर सुनुवारकाे पुण्य तिथिको अवसरमा आमा जेस्पुच बालकृष्ण सुनुवारसहितको स्मृतिमा उक्त कोष स्थापना गरेका हुन् । त्यसैगरि उमाकुण्ड गाउँपालिका वडा नं. ७ का मनोजकुमार सुनुवारले आफ्नो बुबाआमा बुजिच मुलिच रामबहादुर सुनुवार र थोलोच टंकमाया सुनुवार साथै अल्पआयुमै असमायिक निधन भएका भाई बुजिच मुलिच नवराज सुनुवारको स्मृतिमा गरिव, जेहन्दार र फरक क्षमता भएको एक जना विद्यार्थीलाई छात्रवृत्ति वितरणको लागि कोष स्थापना गरेका हुन् ।
सुनुवार सेवा समाज संघीय समितिसँग गरेको सम्झौतानुसार आउँदो वर्षदेखि आधारभूत विद्यालयका एक एक जना विद्यार्थीलाई नियामितरुप उच्च माध्यामिक शिक्षासम्मको लागि उक्त छात्रवृत्ति प्रदान गरिने कोष स्थापनाको लागि पहल गर्ने संघीय समितिका कोषाध्यक्ष शोभा सुनुवारले वताउनुभयो ।
सुनुवार सेवा समाजले कोइँच पहिचानको लागि बालबालिकाहरुको शैक्षिक विकासमा लगानी गर्नुपर्ने योजना तथा कार्यक्रम बनाएको हुँदा यस्ता काेषकाे स्थापनाले आम काेइँच बालबालिकाहरु लावन्धित हुने विश्वास लिएकाे संघीय समितिका अध्यक्ष रणवीर सुनुवारले बताउनुभयो । अहिलेसम्म सुनुवार सेवा समाजको सिफारीसमा पाँच जना विद्यार्थीहरुले स्नातक गरिसकेका छन् भने तीन जना विद्यार्थीहरुलाइ स्नाकोत्तर तहमा अध्ययन फेलोसिप समेत प्रदान गरिसकेको छ ।
मानबहादुर–विष्णुमाया सुनुवार स्मृति शैक्षिक कोष, बालहरि सुनुवार स्मृतिकोष, नव टंकराम सुनुवार स्मृति कोष गरी तीनवटा शैक्षिक कोषले सुनुवार सेवा समाजसँग सहकार्यका लागि सम्झौता गरिसकेका छन् । सुनुवार सेवा समाजले पहिचानको लागि बालबालिकाहरुको बौद्धिक विकासमा लगानी गर्नुपर्ने अभियान सञ्चालनको घोषणा गरेको छ ।
सुनुवार विद्यार्थी समाजले पनि सिंगपुर पुलिस फोर्समा कार्यरत कोइँचहरुको सहयोगमा छात्रवृत्ति कोषबाट कोइँच विद्यार्थीहरुलाई सहयोग गरिरहेको छ ।
सुनुवार सेवा समाजले प्रत्येक वर्ष यस्तो कोष स्थापनाको लागि मनका धनी कोइँचहरुलाई झक्झकाउने काम गरिरहेको छ । वार्षिक रुपमा २० जनाभन्दा बढि बालबालिकाहरुलाइ पढाउन सकेमा अबकाे पचिस वर्षमा उनीहरु काेइँच समाजकाे बलियाे खम्बा हुनेमा सुनुवार सेवा समाजकाे पुर्ण विश्वास रहेकाे बताउँदै सुनुवार सेवा समाजका सचिव उत्तम सुनुवारले यस्ता काेष स्थापना गरीदिन मनकारी इच्छुक पवित्र काेइँच मनहरुलाइ अनुराेध समेत गर्नभएकाे छ । त्यसैगरी पहिचानकाे लागि शिक्षा अबकाे अपरिहार्य अभियान रहेकाे सुनुवार सेवा समाजका उपाध्यक्ष अमृतबहादुर सुनुवारले बताउनुभयाे ।
काइश्शि सिल अर्थात् काइशि गिवत साइच्चा : कोइँच सुनुवार समुदायका लोक नाटकहरुको विवेचना
-काेइँचबु काःतिच (उकुसु)
टन्टलापुर घाम छ । मानिसहरु तल माथि यताउता रमिता हेर्न बसेका छन् । ढोल बजाउनेहरु गोलो घेरा लगाएर नाचीरहेका छन् । दुई जना सिकारीहरु दुम्सीको सिकारमा निस्केका छन् । उनीहरुले दुम्सी हिड्ने बाटो पहिल्याउँदै गफ गर्दै छन् ।
ढोलको द्रुदु छिलिङ छिलिङ ताल बजाएर दुम्सी डाकीरहेका छन् । दुम्सी विस्तारै आफ्नो वासबाट निस्केर चर्दै चर्दै आउँछ । र, ढोले नाच्ने घेराभित्र पस्छ । ढोलको ताल फेरिन्छ । दुकुम छिल छिल आवाज निकालेर बज्छ । दुम्सी ढोलको बजाउने ढोलेको घेराबाट उम्केर निस्किन खोज्छ तर ढोल बजाउँदै दुम्सी छेक्ने प्रयास हुन्छ । सिकारीहरुले दुम्सीलाई सिकार गर्न पच्छाउँछन् । तर चलाख दुम्सीले सिकारीको सबै जाल थाहा पाउँछ र घेराबाट फुत्केर निस्कीन्छ । त्यसरी घेरा तोडेर बाहिर निस्केको दुम्सी पच्छाउँदै सिकारहरु दुम्सी खेदाउन जान्छन् । ढोलको ताल पनि फेरिन्छ । ढोलेहरु गजब्बले कम्बर मर्काइ मर्काइ नाच्छन् । र दुम्सीको खोजी गर्छन् ।
फेरि ढोलको तालबाटै दुम्सी बोलाउने काम हुन्छ । दुम्सी मकै वारी पुगेर पनि मकै सबै काटेर खाएर सकेको घिस्याउँदै बोकेर फेरि आइपुग्छ । ढोलेहरुले बाटो छाडेर घेराभित्र हुल्छन् । अनि थुन्छन् । ढोलको ताल फेरिन्छ । सिकारीहरुले दुम्सी मार्ने कोशिश गर्छन् । तर दुम्सी मार्न धेरै गाह्रो हुन्छ । दुम्सीले नजीक आएका सिकारीलाई उसको काँडाले प्रहार गर्छ । जोगिँदै जोगिँदै सिकार गर्नुपर्ने हुन्छ । अन्तमा सिकारीले दुम्सीलाई झुक्याएर मार्छ । त्यसपछि ढोलको ताल परिवर्तन हुन्छ ।
दुम्सी मारेपछि ढोल बजाउन रोकिनुहुँदैन । सिकारीहरुले चाइँसिकारीलाई पातमा दुम्सी मारेको आछु चढाउँछन् । अनि त्यसलाई मन्त्र गरेर पुन बौराउँछन् । अनि सबै खुशी हुन्छन् । नाच्दै खुये खुये भन्छै घरभित्र दुम्सी बन्ने कलाकारलाई सिकारीले अँगालो हालेर घरभित्र हुल्छ र एकजोर सागुन खट्टे चिरो राखेर पितृ र प्रकृतिको पिदार गर्दै सबैलाई दुम्सी बनेको कलाकारले पाती लगाउँदै ठूलोलाई ढोग्ने र सानाबाट ढोग थाप्ने गर्दछ । अनि पिदार गरेको प्रसाद सबैले बाँडेर खाने जाँडपानी खाने गरिन्छ ।
परिवेश
यो लोकनाटक गर्नको लागि खासै तामझम चाहिँदैन । यो नाटक गर्नैपर्छ भन्ने वाध्येता भने छैन । तर यो नाटक गर्नको लागि वाद्यवादन बजाउन जान्ने र मुक्दुमि ज्ञान भएको व्यक्तिको भने आवश्यकता हुन्छ । यो नाटकले कोइँचको सिकारीयुगबाट कृषियुगमा प्रवेश गरेपछिको परिवेशलाई समेटेको छ । Read More
धान राेपाइँ काेइँचकाे लागि जीवनशैली पनि हाे
-शाेभा सुनुवार
३० दशकभन्दा पहिलेसम्म न धान दिवस न असारमा १५ मा धान रोपाइ । मलाइ बिर्बिराउदो सम्झना छ । गाउँघरमा धान रोपाइ एउटा ठुलै चाड नै हुन्थ्यो । बिशेषगरि हाम्रो काेइँच समुदायमा। असारे धान रोपाइको निम्ति भकारिमा छुट्टै धान जोहो गरेर राखिन्थ्यो । जुन रोपाइको लागि मात्र भकारी खोल्ने गरिन्छ। असारे रोपाइको लागि मङ्सिरमा नै छुट्याइएको धानको भकारी एक हप्ता पहिले फोरेर केलाइकुलाइ गरि सुकाएर गाउको केही सिमित पर्म फर्काउने गरि साथी बोलाएर कुटेर चामल बनाएर राखिन्छ । जुन चामलको चाम्रे (पुर्सुङ) खाजा विशेष हुन्छ । घिउमा मेथी झानेर चाम्रेमा मोलिन्छ। घिउको बासनाले स्वाद नै असारे रोपाइको बासना आएको महसुस हुन्छ। चाम्रे खाजालाइ तोलोमा बेसार अथवा पुस्टकारिको पातमा थासु हालेर सेतो रातो सुतिको कुप्निले बेरेर खेतमा लाने गरिन्छ। आलुको चाना तरकारी अनि झुस्ले (काइश) तिलको छोप हुन्छ । रोपाइको लागि दुई तीन महिना पहिला नै विशेष किसिमले पकाइन्छ । मेथी हालेर माटोको घ्याम्पा (गर)हरु अगेनाको डिलमा लहरै हुन्थे जुन गरमा भुल्यात्राको (पुइस्सु)बिर्को लगाइएको हुन्थ्यो । पुइस्सु रोपाइको अघिल्लो दिन खेँवारो गर्ने चलन छ। भोलिपल्ट रोपाइको दिन बिहानै दुई चार जना सामिहरु बोलाएर खाजापानी साथी गर्न बोलाइन्छ । जुन अघिल्लो दिन खोलिएको जाडको गरबाट खोलेर बाँसको छपनीमा मगमग बासना चलाउदै छान्दै तरेली तरेली गरेर गिलेन वा घैटो गाग्रीमा भरेर रोपाइ मेलामा लाने जोहो गरिन्छ। मेलामा चार पटकसम्म जाँड खुवाउने चलन छ। बिहान सुरु भएपछी केही बेरमा एक छेल अनि खाजासग एक छेल र मेला सक्ने बेला एक छेल र सकेपछी एक छेल गरेर खुवाइन्छ। खाजा दिने बेलामा पनि विशेष मान्छे छुट्याइ सकेको हुन्छ । पुस्टकारिको पातमा चाम्रे अनि आलु रोपाइको लागि गोरु कति हल लाग्छ त्यो पहिला नै तय गरिन्छ। हलिको तय गरिन्छ अनि गोरुलाइ रोपाइको पहिला दिन नै घासको भारी पुर्याइन्छ। रोपाइको अघिल्लो दिन नै खेतमा खनी खोर्शी पानी लगाएर तयार पारिएको हुन्छ र बीउ उखेलेर राखिएको हुन्छ जुन भोलिपल्ट धुने पखाल्ने काम गरेर रोपिन्छ। गोरुको हल हेरेर बाउसे रोपारहरु तयार गरिन्छ र रोपाइमा अलग कामको बाडफाड गरिन्छ। पानी लगाउनेदेखि आलि लाउने चिल्लाउने दाँदे लाउने सम्याउने कुतुर्के खन्ने छपकाने फ्याउरे लाउने सबै पुरुषहरुको भागमा पर्छ । महिलाहरुको बीउ धुने पखाल्ने कति छ त्यो अनुरुप मान्छे राखिन्छ । अनि रोपारहरु धान रोप्न एक हलमा 5/6 जना हुन्छन र बीउ बाडदै हिडने एक लाइनमा एक जना हुन्छ। असार सबैको रहरको महिना हो विशेष हो । तर पनि सुनुवारहरुको निम्ति त चाड नै हो। यसरी रमाइलो रोपाईमा गीत गाउँदै रमाउँदै दिनभरि मेला गरिन्छ । हासो ठटा गर्दै दिन गएको पत्तो नै हुँदैन। त्यो दिन जसको रोपाइँ हुन्छ त्यो धनीको खुब महत्त्व हुन्छ। खेत धनीलाई डाड्ने जिसकाउनेदेखि सबै हुन्छ। धनीलाई जतिबेला रोपाइँको क्रममा पुतली धान भेटिन्छ तब पिर पर्छ। पुतली धान बीउ भेटियो भने त्यो बिउलाई माया गरेर अरु बीउको मूठा लिएर त्यसको बीचमा पारी जुन खलामा धान झाटीन्छ त्यो खला गराको बीचमा त्यो पुतली धानलाई बीचमा राखेर छेउबाट सात वटा मुठा धान गाडेर भकारी बनाएर रोपिन्छ । जुन राम्रो फलोस फुलोस सुरो होस भनेर रोपारहरुले कामना गर्दै भकारी बुट्टा मज्जाले सजाएर गोलो बनाएर रोपिन्छ । त्यो साच्चिकै सुन्दर हुन्छ र पछिसम्म पनि त्यो बुटा देखिरहन्छ । अनी जोसुकैले पनि पुतली धान निस्केछ भनेर चिन्न सकिन्छ। तर यस्तो धान सबैकोमा हुँदैन। यस्तो धान जसको खेतमा भेटियो त्यो घरको छोराछोरीको मङ्सिरमा बिहे हुन्छ भन्ने जनविश्वास पनि छ। यसरी भकारी बनाएर रोपेपछि खेताधनिलाई धानलाई बीउको टिका लगाएर सगुन गरिन्छ । अनी त्यो भकारीमा रोपेको बीउ पनि दिइन्छ । जुन बीउ घरमा लगेर ढोकामा टास्ने चलन छ । सहा सुरु आउँछ भन्ने मान्यता छ। त्यो पछि धनीले फेरि सबै रोपारहरुलाई हिलोको नै टिका लागेर दक्षिणा दिने गरिन्छ यो पुतली धान भेटिनु रमाइलो र राम्रो पक्ष हो तरपनि धनीलाई पैसा खर्च हुने पिर पनि छदैछ। असारभरी गाउँ घर भरी पालैपालो पर्म गरेर रोपाइ गर्ने सस्कार छ । हरेक बर्स नियम हुन्छ जस्ले पहिलादेखि रोपाइ सुरु गरेको छ उसैबाट सुरु हुन्छ । सधै नै अनि पालोपिलो रोप्दै तालिका संवत् बन्दै जान्छ। एकले अर्काको मर्का पर्ने गरि रोपाइ गरिदैन । किन कि त्यो खेताला त्यो गोरु हलिदेखि सबै नै बाडेर गर्ने चलन भएकोले मिलेर गरिन्छ। सुरुमा रोपाइँ गर्दा गाउँ मुली वा सिम खेत अलि तल तलबाट रोपाइ सुरु हुन्छ । अनि बिस्तारै पाखा खेतमा रोपाइ गरिन्छ। अनि रोपाइँ सुरु गर्दा वाईश पीदार गरिन्छ । जो त्यो खेती लगाउँदा राम्रो होस भनेर आज्ञा मागेर रोपाइँ गर्ने चलन छ । तर अहिले सबै कथामा मात्र आधारित हुन थालेको छ। यसरी रोपाइँ गर्दा तलबाट सुरु गरेर अन्तिम पाखा खेत माथि आएर सक्ने चलन छ। रोपाइँको अर्को रमाइलो पक्ष भनेको हिलो खेल्नु रमाउनु हो। हामी माटोको मान्छे माटोसग रमाउनु माटोको बासना लिनुमा खुब खुसी हुन्छौं। हिलो नखेले रोपाइँको मज्जा नै नहुने भनेर जसको घरमा रोपाइँ छ त्यो धनीलाई हिलो नदलेसम्म रोपाइँ गरेको मज्जा नहुने भनेर अन्तिममा धानको विउको पाती लगाएर हिलोको टिकासम्म लगाउने चलन छ। यसैकारण हामीले हरेक महिना वर्षा समयसँग विभिन्न चाडसग अनी प्रकृतिसग जोडिएर महत्त्व राखेका हुन्छौं । अन्नबाली लाउदा उठाउँदा जे गर्दा पनि हाम्रो संस्कृति हुन्छ । हरेक कुरामा अर्थ हुन्छ कथा हुन्छ । तर हामी आफैले जगेर्ना गर्न नसकेको अवस्था छ। राज्यले महलभित्र गमलामा धान रोपेर धान दिवस मनाई रहदा यस्ता साचिकैको धानबाली लाउने हरेक किसानहरूको पहिचान गरेर उनीहरूको शैली र परमपरागत कामलाई खोजेर राज्यले संरक्षण गर्नुपर्ने देखिन्छ । जुन राष्ट्रको एक समुदायको एउटा राम्रो संस्कृति हो परम्परा हो। रोपाइँ सकेपछि गाउँ टोलमा नै एउटा ठूलो काम सकिएको मानिन्छ । मुठी लगाएर मुरी फलाउने ठूलो चाहना सबै किसानमा हुन्छ। यो हर्षमा गाउँभरीका रमाइलो गर्ने मिठो मसिनो खाने गरिन्छ । वर्षमा खेती गर्दा चिसो लाग्छ भनेर कुखुरा पालेर राखेके हुन्छ । यसरी धान राेपाइँ राेपाइँ मात्रै हाेइन काेइँचकाे लागि जीवनशैली पनि हाे ।
(लेखक काेइँच समुदायकाे पहिलाे महिला कवि हुन्)
सेसेन्जरी माया अंकुराएको दिन
–काःतिच
नाम्सि !
जब जब गाउँघर, जंगलभरि
सेतम्मे सेसेन्जरी फुलीरहेको देख्छु
तिम्रो सम्झनाले अत्ति नै उत्तेजित बनाउँछ ।
कुन्नि तिमीलाई
सम्झना आउँछ कि आउँदैन नाम्सि,
काइशि सिलमा दुमा जाग्दा
अन्जान निर्दोष तिम्रो नजरमा
लह लह हरिया मकैका बोटहरु
मभरि बयली खेलीरहेका त्यो दिनको ।
जब
बुल्फे पिदार गरेर
खरङ्गाले शाँदार देयि बोलाउँछ-
ओ ::: हो हो हो हो हो
दुमा होपो :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
ओ ::: हो हो हो हो हो
जात्ना होपो :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
ओ ::: हो हो हो हो हो
सारिङ होपो :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
ओ ::: हो हो हो हो हो
शारि फोे :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
ओ ::: हो हो हो हो हो
शाक्कार्पो :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
ओ ::: हो हो हो हो हो
तेल होपो :::
ब्लुङ … ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु ब्लु
अनि
दुमादुले, ग्लुदुल्माले
ग्येँकु फर्कार थोप्ला दिन्छन्-
ब्लुङ ब्लुङ ब्लुङ ब्लुब्लु ब्लु
ब्लुङ ब्लुङ ब्लुङ ब्लुब्लु ब्लु
ब्लुकुम ब्लुकुम ब्लु ब्लु
ब्लुकुम ब्लुकुम ब्लु ब्लु …
साँच्चिकै नाम्सि
झल्झली सम्झना आइरहन्छ
कञ्चन, स्वच्छ, सफा
निस्छल, निस्कपट, निस्चल
खुंखार तिम्रो संगीन हेराइले
अनयासै अघोषित हाम्रो
सेसेन्जरी माया अंकुराएको दिन ।
………………………………
काःत, खिँचिदेम्बा ४ ओखलढुंगा ।