Literature

-कोइँचबु काःतिच -उत्तम)

१. मुरु चोइ-ति

ङोइति एको सोर-लुमुदिमि माराइ मानाम-नाति । तेकोइ सिखि-गुरो, तास-ला, सोर-लु माबाअÞबामाता । केरा सि-सि ता-ता शेत-थि सारिङ खेसुमुसु ला ।  खेसुमुसु रागिमि इँअिा थुँमि थुङ बोता । मेको थुङमि ख्लिँख्लिर पोअÞतु । ख्लिँख्लिर काःथा काःथा मुद, तेम, पोम/हिम-दो दोर-दो, साया/ताया, सोम बोता । नेल-लि गिफाकाः दुम-शा सोत-लु इत-लुआ बानाबोता । मेको सोत-लु इत-लु/जोलापुँखिले मुकासुखिकासु बोता । मुकासुखिकासुला मुँलिलिँखि बोता । मुँलिलिँखिआ गे ताशा इँगिले ओ हो हो हो … देँशो साङ हाम-सो दुर-दा ग्लुःता । दुर-दा थुङला तारासारिङ-गि होपोमुकासि बोता । तारासारिङ-गिला थिसोच, थिसोचला फाइशि, फाइशिला ङालिताँखि, ङालिताँखिला चेरोमि, चेरोमिला गाल-शो, गाल-शोला मुक-बÞाकु, मुक-बÞाकुला निरि, निरिला सुबुअिÞसा होपोमुकासि बोता । मुँलिलिँखिके साँ थुङ बुइशि लाँ थाथा, लाल लाँ बुसा, केर लाँ हासा बानाबोत । थाथाला ताया सेँ, बुसाला थुँ, पोम/हिम-दो दोर-दो हासाल, थानालु बोत । इँगिमि होपोमुकासिमि सोत-लु इत-लुला तान-वालु बोइश-शा बुसामि हिम-दो दोर-दो प्लिँताउ । मोदे हिम-दोदोर-दो प्लिँसे नोले आम आँमिमिन खोर-मुदित-मु दुम-शा साँफिलिँफि बÞाक-राक जोल-ता । मेको साँफिलिँफि बाक-राकुमि सिँताखिसा वोल-शि पा बाअÞता । सिँताखिसाके सोदुइदु शिवोरला सोरि होर होर पा ब्लाता । ओँदे सोरिकालि इँगिमि आम जोअÞसदुम-सि प्लोइँतु । सोरिकालि क्याःता काः नु हिम-दो दोर-दो काःमि हिप-शिरेला गाअÞना गाअÞना पाशो ताशा इँगिमि कुयामोदियामोआ चिङ-गा तामतेमे । मिनु मेको सोरिकालि बुबोर पेबोर पुअÞचा दुम-ता । बुबोरपेबोरला सोरि इ-इमचिलि मिज-रि विम-रि मिराक, नारेच, बारेच, राँकोच खोदेँशो दुम-तेमे । इशि-काः थोचेकोम-थि साँफिलिँफि बÞाक-राकमि वोल-शि पा बाअÞता । तान-वालुनु मिज-रिबिम-रिपुकिमि आँमआँमिमि किमुमानु इशिकाः तायाताँखिन नुप-शा योल-ता । गिशिमि आमकेन राइच-चि पाचा सिखिगुरो दुम-ता ओँत-थिएरि ।

इशिका सिखिगुरोके यो राइचङाल-सि वाँमनिम पोम-दोकिम-दो सेल साँमा । इँगिमि मिज-रिबिम-रिकालि लेँसो-पाः आँम आँमिमि हिम-सि ग्याइँशिरेला पा राम-शिकिम-शि पामुशो ताशा मेकोआनकाः नापोथार पाचा आनिलासिरि नेः पाइश-शो सोअÞति चोल-चा दुम-ता । पोम सुर-चा मिनु साँफिलिँफि आँखा पा सुर-ना सुर-ना गाम-शा योल-ता । पोम सुर-मे नोले गिगि गिम-गिम सारिङ ताइँसाउ । मिनु होहो होर-होर मिज-रिबिम-रि राँकोचआ पोम-दो किम-दो तानाता किःमुशा दाम-मुम-तेमे । शेर-दालु, यार-दालु, यामालु, वाशेरेलु, गोर-मारेलुपुकि गार-शो सुबु/खादिमुदि/खारिङ रागि गाल-जोलमि जिश-शा ताइँसाउ । खादिमुदि, खारिङ रागि कालि बÞाक-राकुमि सेअÞबेर पा प्लाप-साला पाशो ताशा चेबारि, चेःसिबारि, चुकुबारि, बिन-दुबारि, लावाबारि फ्लिप-शा आम पाँतोस पार-मोसिरि/ताया/सायारिप-चि सेल-शा खारिङ ग्योम-तेक आथार-रिफार गेचा दुम-ता । सुबु रागिकालि साँफिलिँफिला ग्लुइना ग्लुइँना पाशो खेममिन कुयामो दियामोमि हाँगोकालि गिलतासे । मोदे कुयामोदियामोमि हाँगो गिल-शा आम पोःपे चेल-शो ताशा थुङला सारिङमि राँकोच रुमुहोपोआ ताउ बुइशि थाथा दुमा पारुहोपो सेल-चा दुम-ता मोपान सुसि/फाइश-शिआ तामि लाल बुसा ग्लुमा सुम-निमामा सेल-चा दुम-ता । पारुहोपो सुम-निमामाकालि कोबा सिखारि बायाबेदा यो सेल-चा दुम-ता आनिलासिरि नु पार-मोसिरिमि । पारुहोपो नु सुम-निमामाके कुयामो दियामो नु राम-शि दुम-ता । मोदे राम-शि पाम-सेनु ब्लाःशा खेरा पाम-तासे कुयामो दियामोकालि । मिनु ते ते कुयामो दियामो प्लोअÞना प्लोअÞन लासा मेकेरे केरा पा नादा दुम-ता तेकेरे पारुहोपो नु सुम-निमामामि हाअÞना हाअÞन योल-सा मेकेरे नाअÞति दुम-ता । Read More

–कोइँच बु काःतिच
“एक”
सा–साना साँगुरो टेलिफोन बुथमा मानिसहरु फोन गरीरहेका छन् । साइबारमा बच्चाहरु भिडियो गेम खेलीरहेका छन् । बच्चाहरु एकले अर्कोलाई अह्राइरहेका देखिन्छन् । कोही टेबलमा बसेर एकापसमा कुरा गरिरहेकाछन् । कोही कम्प्युटरमा टाइप गर्ने काम गरिरहेका छन् । फोटोकपी गर्न आएका ग्राहकहरुको फोटोकपी गरि सकेर ग्राहकसँग फोटोकपीको पैसा लिएको कुराकानी गरेको परैबाट मुखको चाल र अन्य हाउभाउबाट अनुमान गर्न सकिन्छ ।
एक जना केटा मानिस आफ्नो हाकिमसँग इन्टरनेट कुराकानी गर्दै छ । कम्प्युटर स्क्रिनमा अक्षर देखिन्छ, “सर, पर्सि माघ १ गते, माघे संक्रान्ति । त्यस दिन कोइँचहरुले चेलीबेटीलाई पूजा गर्ने सामि पिदार चाड र उनीहरुको नयाँ वर्ष येले थोचे ५०७३ पर्छ । कोइँच गाउँबाट प्रत्यक्षा रिपोर्टिङ गर्दा हाम्रो लागि एक्सक्लुसिभ रिपोर्ट हुने थियो कसो गरौं ?”
कम्प्युटरको कि–बोर्डमा औंला चलाउँदै इन्टर कि थिचेको आवाज सुनिन्छ । कम्प्युटरको कि–बोर्डमा औंला चलाउँदै इन्टर गरेको आवाज नजीकबाट सुनिन्छ । उता रेडियो अफिसका हाकिमले जवाफ लेख्छन् ः “के त्यति इफेक्टिभ होला त ? धुमधामसँगै मनाउने गर्छन् ? कति ठूलो हुन्छ ?”
कम्प्युटरको कि–बोर्डमा औंला चलाउँदै इन्टर गरेको चर्को आवाज सुनिन्छ । कम्प्युटर स्क्रिनमा थप जानकारी दिएको अक्षरका लर्कन तनन तन्किएर गएको देखिन्छ ः “ठूलो भन्दा पनि सबै कोइँचले घरघरमा सामि पिदार, पारमो पिदार गर्छन् र गोठमा सबै जम्मा भएर चाइँपिदार अर्थात् गोठ धुप गर्छन् । नयाँ वर्षको उपलक्ष्यमा नाचगान सहित रमाइलो गर्छन । हालि खेल्छन् । अति रमाइलो गर्छन् । यसको प्रत्यक्ष प्रसारण गर्दा सबैको लागि नौलो हुन्छ सर ।”
उताबाट कम्प्युटर स्क्रिनमा जवाफी अक्षर निस्किन्छ ः “हवस् त गर्नु नि । दिउँसोको समयमा । पाँच मिनेटले पुग्छ ?”
“पाँच मिनेट नै भए पनि ठीक छ सर ।”
“ल हुन्छ ।”
“हुन्छ, सर ।”
नेपथ्यको पात्रको च्याटिङ टाइपमा कि–बोर्डको आवाज आउँछ । हाकिमले हुन्छ भन्छ । हुन्छ लेखेर औंलाले कि–बोर्डमा इन्टर कि थिच्छ केटोले ।

“दुई”
सागुन कम्युनिकेसन सेन्टर, मन्थलीमा सागुन र बार्मन आ–आफ्नो कम्प्युटरमा व्यस्त छन् । सरेर हातको गति सँगै टेबुलको फन्कालाई फनक्क घुमाएर पछाडि सरेर अडिन्छ ।
सागुन (खुशीको मुद्रमा आफ्नो टेबुलमा रहेको कम्प्युटरको डेक्सटपबाट बर्मनपट्टि फर्कदै) उसको साथी वर्मनलाई भन्छ, “ओइ, माघे सक्रातिमा कोइँच गाउँ घुम्न निस्कीने होइन ?”
बर्मन जवाफ फर्काउँछ, “काँ ? तेरो गाउँ ? … कति पाइन्छ नि ?”
सागुन, “के कति पाइँन्छ ? … कोइँच गाउँ हो, कोइँच गाउँ । हिँड्न न । कस्तो चाहिन्छ ।” सागुन आफ्नो कम्प्युटरतर्फ फर्कन्छ ।
बर्मन ः “यो जागिर खाएदेखि आफ्नो घरमा एक वर्ष पनि माघे सङ्काराइ मानेको छैन । कोइँच गाउँमा मनाउनौ त ? तर … दरो जान्छ नि मगरको त ।” हातको चालले देखाउँछ । बर्मन पनि आफ्नो काम गर्न कम्प्युटर मै घोनिछ ।
“पहिला त जान्छु मात्र भन न ।”
“ल डान।”

“तीन”

आँखाले भएसम्म धेरै उता टाढा विभिन्न डाँडा काँडा देखिँदै छ । डाँडाकाँडा लमातन्न बगेको तामाकोशीको दाहिने किनारमा मन्थली उपत्यका छ । जुन रामेछाप जिल्लाको सदरमुकाम भएको हुँदा विस्तारै शहरकिरणमा उन्मुख हुँदै गरेको अनुभूति गर्न सकिन्छ । करिव दिनको १२ः०० बजेको समय छ । बाहिरी बजारमा चहलपहल बढेको छ । मन्थली बजारको चोक र गल्लीहरु आँखाबाट चिप्लिँदै जान्छन् । जिल्लाको सदरमुकाम भएको हुँदा सरकारी कार्यालय त देख्न सकिने नै भयो । बसपर्क नजिकै सुनुवार सेवा समाजको कार्यालय पनि देखिन्छ । तीनै सुनुवार सेवा समाजको कार्यालय विभिन्न सरकारी, गैर सरकारी र निजी घरहरुका वीचमा एक घरमा सागुन कम्युनिकेसन सेन्टर, मन्थली, रामेछाप भन्ने एक कम्युनिकेसन पसल आँखा अगाडि टक्क अडिन्छ । दुई जना केटा मान्छे झोला बोकेर बाहिर निस्कन्छन् । जाडोको समय बाक्लो लुगा लगाएका छन् ।
‘ल है ल हिड्नै लाग्यो, तामाकोशी–तामाकोशी, चरिकोट’ भन्दै नेपथ्यमा खालासी कराइरहेको छ । ‘ए दाइ जाने हो ?’ अर्को मानिसलाई उता फर्केर सोधिरहेको छ । ‘ खलासीले पछाडि फर्किँदा आफु नजीकै आएको ती दुई जना ठिटा सागुन र बर्मनलाई देख्छ र ‘चाढौं चाढौं सिट खाली छ’ बस चढाउँछ ।

“चार”
पर टाढा घना जंगल । सुनसान वातावरण । घाम विस्तारै डुब्न लागिरहेको छ । विस्तारै दुरुङ दुरुङ केही खनीरहेको आवाज नजीकबाट सुनिन्छ । सानो वन तरुलको लहरोको देखिन्छ रुखमा बेरिएको छ । रुखको लहरालाई पच्छाउँदै सेरेम त्यसको जरामा पुग्छे । बनतरुलको बोटलाई राम्ररी सफा गरेर हेर्छे । सुक्नलागेको बनतरुलको बोटमा टुसा आउन लागेको हुन्छ । बोटलाई जोगाएर त्यसको एक मुठेल तलबाट बनतरुल खन्न शुरु गर्छे । अर्को रुखको फेदमा सिर–मि बनतरुल खनिसकेर खाल्डो पुरीरहेकी छे । छेउमा खनिसकेको तरुल छ । कोइँच संस्कार–संस्कृतिमा बनतरुल खनीसके पछि खाडल पुर्नु पर्छ । खाडल पुरिएन भने कहिल्यै पनि ऋणले छाड्दैन अर्थात् त्यो खाल्डो जहिलेसम्म आँपैंm पुरिँदैन ऋणबाट मुक्त हुन सकिँदैन भन्ने जनविश्वास छ । Read More